جزیرۀ گرمایی کلان‌شهر مشهد

جغرافیا و توسعه فضای شهری

مقاله 6، دوره 2، شماره 2 - شماره پیاپی 3، اسفند 1394، صفحه 123-138   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/gusd.v2i2.47438

نویسندگان

مرضیه کارکن سیستانی¹؛ رضا دوستان^{* 2}

¹دانشگاه فردوسی مشهد

²داشگاه فردوسی مشهد

چکیده

با رشد شهرنشینی، افزایش جمعیت و تغییر کاربری‌ها در قرن اخیر، دمای شهرها نسبت به حومه افزایش داشته و جزایر حرارتی شهر شکل می‌گیرد. شهر مشهد نیز، یکی از کلان‌شهرهای ایران، این بحران نوین شهرنشینی را تجربه می‌کند. در این پژوهش با استفاده از تصاویر باند 6 سنجندۀ TM ماهوارۀ لندست، موقعیت جزایر گرمایی شهر مشهد در 4 سال مختلف (1371-1390) برای تیرماه و مردادماه شناسایی شد. به این منظور، از تصاویر دردسترس ماهوارۀ لندست از مرکز مطالعات زمین‌شناسی آمریکا و داده‌های ساعتی هواشناسی مشهد استفاده شد. با استفاده از روش کین، الگوریتم و مدل مناسب و نیز نقشۀ حرارتی سطح زمین، شاخص پوشش گیاهی و جزایر حرارتی شهر مشهد تهیه شد. نتایج نشان داد مکان‌های عاری از پوشش گیاهی و دارای رطوبت پایین با قالب فضاهای باز، فاقد کاربری یا کاربری حمل و نقل از جنس خاک و سنگ مانند منطقۀ ثامن و منطقۀ 12 شهری، دمای سطح زمین بالا بوده و جزیره‌های گرمایی شهر را شکل می‌دهند و منطقۀ پارک ملت، باغ ملک‌آباد و باغ‌های آستان قدس رضوی با شاخص پوشش گیاهی درختزار و رطوبت بالا، محدوده‌های سرد شهر هستند. اولین مرکز تشکیل جزیرۀ گرمایی در طی چهار سال مورد مطالعه به‌خصوص در 2 سال آخر (1388و1390)، منطقۀ 12 شهری با نبود پوشش گیاهی و کاربری مسکونی با فضای باز خالی است. دومین مرکز جزیرۀ گرمایی در منطقۀ 8 شهری به‌دلیل وجود بزرگراه شهید کلانتری از لحاظ پوشش سطح آسفالت و حجم ترافیک و وجود دو منطقۀ نظامی با زمین‌های بایر بدون پوشش گیاهی و رطوبت است. بنابراین با گسترش فیزیکی شهر، وسعت و تعداد جزیره های گرمایی افزوده می گردد.

کلیدواژه‌ها

دمای سطحی؛ جزیرۀ گرمایی؛ کلان‌شهر مشهد؛ توزیع فضایی

مراجع

1. افشار، م. ( 1388). بررسی و شناخت جزیرۀ گرمایی شهر تهران. فصلنامۀ سپهر (سازمان جغرافیایی)، 18(71)، 56-62

2. امیری، ر.، علی‌محمدی، ع. و علوی‌پناه، س. ک. (1386). مطالعۀ تغییرپذیری فضایی-زمانی حرارت در ارتباط با کاربری/پوشش زمین در منطقۀ شهری تبریز با استفاده از داده‌های حرارتی و انعکاسی TM و ETM+ لندست. محیط‌شناسی، 33(43)، 107-120

3. خالدی، ش. ( 1374). آب و هواشناسی کاربردی. تهران: نشر قومس

4. رنجبر سعادت‌آبادی، ع.، آزادی، م.، علی‌اکبری بیدختی، ع.، و صادقی‌حسینی، س. ع. (1385). مطالعۀ موردی جزیرۀ گرمایی تهران و شبیه‌سازی عددی آن. فیزیک زمین و فضا ، 1(31)، 59-68

5. شکیبا، ع.، ضیائیان فیروز‌آبادی، پ.، عاشورلو، د. و نامداری، س. (1388). تحلیل رابطۀ کاربری و پوشش اراضی و جزایر حرارتی شهر تهران با استفاده از داده‌های ETM+. سنجش از دور و GIS ایران، 1(1)، 39-56

6. صادقی‌نیا، ع.، بهلول، ع.، ضیائیان، پ.، و خالدی، ش. (1392). کاربرد تکنیک‌های خودهمبستگی فضایی در تحلیل جزیرۀ حرارتی شهر تهران. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 13(30)، 67-90

7. صادقی‌نیا، ع.، علیجانی، ب.، و ضیائیان، پ. (1391). تحلیل فضایی-زمانی جزیرۀ گرمایی کلان‌شهر تهران با استفاده از سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی. جعرافیا و مخاطرات محیطی، 1(4)، 1-17

8. موسوی‌بایگی، م.، اشرف، ب.، فریدحسینی، ع.، و میان‌آبادی، آ. (1391). بررسی جزیرۀ گرمایی شهر مشهد با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و نظریه فرکتال. جغرافیا و مخاطرات محیطی، 1(1)، 35-49

9. عبداللهی، ج.، چراغی، س. ع.، و رحیمیان، م. (1387). مقایسۀ آثار زیست‌محیطی تغییر کاربری اراضی بر تغییر پوشش گیاهی و دمای سطحی در مناطق شهری و غیرشهری با به‌کارگیری سنجش از دور. محیط‌شناسی، 34(45)، 85-96

10. هاشمی، س. م.، علوی‌پناه، س. ک.، و دیناروندی، م. (1392). ارزیابی توزیع مکانی دمای سطح زمین در محیط‌زیست شهری با کاربرد سنجش از دور حرارتی. محیط‌شناسی، 39(65)، 81-92

11. شمسی‌پور، ع.، مهدیان‌ماهفروزی، م.، و حسین‌پور، ز. (1391). واکاوی تغییرات مکانی هستۀ جزیرۀ گرمایی شهر تهران. پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، 3(44)، 127-146

12. Barry, R., & Chorley, R. J. (1987). Atmosphere, Weather and Climate, London: Methuen and Co, Ltd

13. Gedzelman, S. D., Austin, S., Cermak, R., Stefano, N., Partridge, S., Quesenberry, S., & Robimson D. A. (2003). Mesoscale aspects of the urban heat island around New York City. Theoretical Applied Environmental, 75, 29 -42

14. Klysik, K., & K., Fortuniak. (1999). Temporal and spatial characteristics of the urban heat island of Lodz, Poland. Atmospheric Environment, 33, 3885- 3895

15. Liu, L., & Zhang, Y. (2011). Urban heat island analysis using the Landsat TM data and ASTER data: a case Study in Hong Kong. Remote Sensing, 3, 1535 – 1552

16. Lo. C. P. (1997). Application of Land sat TM data for quality of life assessment in an urban environment. Computers Environment and Urban Systems, 21, 259 – 276

17. Montares, J. P., Rodriguez, A., & Jmennez, J. I. (2000). A study of the urban heat island of Granada. International Journal of Climatology, 20, 899 -911

18. Oke, T. R. (1982). The energetic basis of the urban heat island, Quarterly journal of royal meteorological society 108, 1- 24

19. Rao, P. K. (1972). Remote sensing of urban heat islands from an environmental Satellite .Bulletin of the American Meteorological society, 53, 647-648

20. Small, C., & Miller, R. B. (1999). Monitoring the Urban Environment from Space, Lamont Doherty Earth observatory. NY, USA: Columbia University Palisades

21. Qin, Z., Karnieli, A., & Berliner, P. (2001). A mono – window algorithm for retraining land Surface Temperature from Land sat TM data and its application to the Israel – Egypt border region. International Journal of Remote sensing, 22(18), 3719- 3746

22. Jun, Y., Pen, G., JinXing, Z, Hua Bing, H., & Lei, W. (2010). Detecting and analyzing urban heat island patterns in Beijing using HJ-1B satellite imagery. Science China Earth Science, 53, 67-73

23. Velazguez Lozada, A.V., Gonzalez, J. E., & Winter, A. (2006). Urban heat island effect analysis for San Juan, Puerto Rico. Atmospheric Environment, 40, 1731-1741