مبنای مسؤولیت مدنی یا ضمانِ ناشی از تخلّف از اجرای تعهّد

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 6، دوره 41، شماره 1 - شماره پیاپی 82، خرداد 1388   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.3152

نویسنده

سیدحسن وحدتی شبیری^*

استادیار دانشکده حقوق دانشگاه قم

چکیده

مسؤولیت مدنی به معنای تعهّد به جبران خسارت به دو قسم مسؤولیت قراردادی و مسؤولیت قهری تقسیم می‌شود. تفاوت این دو در وجودِ رابطة قراردادی میان دو طرف قبل از ایراد خسارت است. این که تفاوت یاد شده منشاء فرق اساسی در مبنا و آثار دو نوع مسؤولیت می‌شود مورد اختلاف بین حقوقدانان است. نظریة جا افتاده، منشأ مسؤولیت قراردادی را ارادة صریح یا ضمنی دو طرف عقد و منشأ مسؤولیت قهری را حکم قانون‌گذار می‌داند. همین تفاوت باعث می‌شود دامنة مسؤولیت در مسؤولیت قراردادی تابع ارادة دو طرف قرار گیرد و آنان بتوانند گسترة تعهّد به جبران خسارت را بر فرض تخلّف از محدودة قانون، فراتر یا محدودتر سازند. نظریة جدیدتر، این تفاوت را انکار و سایر تفاوت‌ها را امور فرعی قلمداد می‌کند.
مقاله حاضر دیدگاه نخست را تقویت می کند و نگارنده معتقد است چون منشأ مسؤولیت قراردادی ارادة طرفین عقد است پس آنان می‌توانند با ارادة صریح یا ضمنی خود، مسؤولیت را شدیدتر یا خفیف‌تر از آنچه در مقررات آمده قرار دهند و این توافق برخلاف احکام امری شارع و قانون‌گذار نیست.

کلیدواژه‌ها

مسؤولیت مدنی؛ مسؤولیت قراردادی؛ نقض قرارداد؛ اجرای تعهّد

مراجع

 قرآن کریم.

 آل کاشف الغطاء، محمد حسین، تحریر المجلة، ج 1، نجف، مطبعه حیدریه، 1361.

 اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان، ج 10، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1362.

 اریک ساو، پایان مسؤولیت قراردادی، ترجمة حسین نوروزی، مجله حقوقی و قضایی دادگستری، شماره 35.

 امامی، سید حسن، حقوق مدنی، دوره 6 جلدی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1364.

 انصاری، مرتضی، المکاسب، چاپ سنگی، تبریز، 1275ه‍ .

 انصاری، مرتضی، المکاسب، ج 4، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1380.

 بهبهانی، وحید، حاشیه بر مجمع الفائدة و البرهان، قم، کنگره بزرگداشت مقدس اردبیلی، 1417ه‍.

 بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، السنن الکبری، حیدرآباد، دار المعارف، افست دار الفکر.

 جعفری لنگرودی، محمدجعفر، تاریخ حقوق ایران، تهران، کانون معرفت، بی‌تا.

 ــــــــــــــــــــ، ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، 1367.

حرّعاملی، محمدبن الحسن، وسایل الشیعه، دار إحیا التراث العربی، 1412ﻫ.

 حسینی حائری، سید کاظم، فقه العقود، قم، مجمع فکر اسلامی، 1412ه‍ .

 حسینی مراغی، سید میر عبدالفتاح، العناوین، ج 2، قم، مؤسسة نشر اسلامی، 1418ه‍ .

 حکیم، سید محسن، مستمسک العروة، ج 12، قم، اسماعیلیان، 1416.

 ــــــــــــــــــــ ، منهاج الصالحین، با حاشیه سید محمدباقر صدر، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1410ه‍ .

 حلّی (علامه)، تحریر الاحکام، قطع رحلی، افست قم، مؤسسة آل‌البیت.

  ــــــــــــ، قواعد الاحکام، ج 2، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1416ه‍ .

  ــــــــــــ، مختلف الشیعه، ج 6، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1412ه‍ .

حلّی، یحیی بن سعید، الجامع للشرایع، قم، موسسة سیّد الشهداء، 1405ه‍ .

 خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1380ش.

 خوئی، سید ابوالقاسم، مبانی العروة الوثقی، ج 2، قم، لطفی، 1408ه‍ .

  ــــــــــــــــــــ، مستند العروة، کتاب اجاره، قم، مطبعه علمیه، 1367.

  ــــــــــــــــــــ، مصباح الاصول، ج 2، قم، مکتبة داوری، 1409ه‍ .

  ــــــــــــــــــــ، منهاج الصالحین، ج 2،  قم، مطبعه علمیه، 1395ه‍ .

 رشتی، میرزا حبیب‌الله، الغصب، چاپ سنگی، تهران، 1322ه‍ .

 روحانی، سید محمد، منتقی الاصول، ج 5، قم، الهادی، 1416ه‍ .

شبیری زنجانی، حاج آقا موسی، کتاب نکاح (تقریرات)، قم، مؤسسة رای‌پرداز، 1384.

 شهیدی، مهدی، تشکیل قراردادها و تعهّدات، تهران، نشر حقوقدان، 1377.

ـــــــــــ، مجموعه مقالات حقوقی، تهران، نشر حقوقدان، 1375.

 طباطبائی، سید علی، ریاض المسائل، قطع رحلی، ج 2، چاپ افست، مؤسسه آل‌البیت، 1404ه‍ .

 طباطبائی، سید کاظم، العروة الوثقی، ج 2، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1409ه‍ .

العالمی، زین‌الدین بن علی (شهید ثانی)، مسالک الافهام، ج 7 و 8، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1416.

 عاملی، سید جواد، مفتاح الکرامة، ج 6،  بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

 فاضل تونی، عبدالله بن محمد، الوافیة فی اصول الفقه، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1412ه‍.

 فخر المحققین، ایضاح الفوائد، ج 2، اسماعیلیان، 1388ه‍ .

 فیروزآبادی، مجدالدین، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، ج 2، بیروت، دار احیاء التراث، 1412ه‍ .

قنواتی، جلیل و سید حسن وحدتی شبیری و ابراهیم عبدی‌پور، حقوق قراردادها در فقه امامیه، تهران، انتشارات سمت، 1379.

کاتوزیان، ناصر، قواعد عمومی قراردادها، ج 4، تهران، شرکت انتشارات، 1376.

 ـــــــــــــــ، مسؤولیت مدنی، ج 1، تهران، انتشارت دانشگاه تهران، 1378.

 ـــــــــــــــ، نظریة عمومی تعهّدات، تهران، نشر یلدا، 1374.

کرکی، علی بن الحسین (محقق ثانی)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسة آل‌البیت لاحیاء التراث، 1415.

 مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج 100، بیروت، دار احیاء‌التراث العربی، 1403ه‍ .

 محقق ثانی، جامع المقاصد، ج 8، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1414ه‍ .

 محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه، ج 2، تهران، سازمان سمت، 1374.

 مدرّس، شهید سید حسن، الرسائل الفقهیة، تهران، ستاد بزرگداشت پنجاهمین سالگرد شهادت مدرس، 1408ه‍ .

 مراغی، سید میر عبدالفتاح، العناوین، ج 2، قم، مؤسسة نشر اسلامی، 1418ه‍ .

 مروارید، علی‌اصغر، سلسله الینابیع الفقهیة، ج 38، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة،  1413.

 مسکونی، صبیح، القانون الرومانی،  1971، بغداد، مطبعة شفیق.

 میر محمد صادقی، حسین (مترجم)، مروری بر حقوق قراردادها در انگلستان، رابرت داکسبری، تهران، نشر حقوقدان، 1377.

 نائینی، میرزا حسین، منیة الطالب، قم، مؤسسة نشر اسلامی، 1412ه‍ .

 نجفی، شیخ محمد حسن، جواهر الکلام، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365.

 النجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج 31، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1366.

 نراقی، ملا احمد، عوائد الایام، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.

 نراقی، مولی محمد، مشارق الاحکام، قم، کنگره بزرگداشت نراقی، 1380.

 وحدتی شبیری، سید حسن، خسارت تأخیر تأدیه وجه نقد، فصلنامة حوزه و دانشگاه، سال نهم، پاییز 1382، شماره 36، ص 76.

 یزدی، سید محمدکاظم، سؤال و جواب، تهران، نشر علوم اسلامی، 1376.

Barry Nicholas F.B.A. , French law of contract, 2nd ed. , 1992.

André Tunc, International Encyclopedia of comparative law, vol. 6, Torts, London, Martinus publishers, 1983.