جَبَرتی، تاریخ‌نگاری و بینش تاریخی ویر

تاریخ و فرهنگ

مقاله 4، دوره 46، شماره 1 - شماره پیاپی 92، شهریور 1393، صفحه 131-146   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v46i9.36832

نویسنده

عبدالله همتی گلیان^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

عبدالرحمن جَبَرتی در دوره‌ای به نگارش رویدادهای مصر پرداخت که این سرزمین در آستانه تحولاتی بود که به سبب آن‌ها ویژگی‌های سنتی جامعه مصر به‌تدریج دستخوش دگرگونی می‌شد. منشأ جریان‌های دگرگون ساز از آنجا بود که از سده نوزدهم میلادی اندیشه‌های جدید اروپایی در بسیاری از موارد، از جمله در زمینه تاریخ‌نگاری به مصر سرایت کرد که جبرتی در مدت بیش از دو دهه نخست این سده، شاهد آن بود. با آن‌که جبرتی شاهد این جریان جدید بوده و نخستین مورخ مسلمانی است که دست‌اندازی‌های سیاسی و اقتصادی اروپاییان را به جهان اسلام گزارش داده، ولی به شیوه سنتی دست به نگارش وقایع مصر زده است. با وجود این، گاه با اِعمال نگرش انتقادی و تمجید از رفتارهای عقلانی غیر مسلمانان و غیره از این شیوه عدول کرده، به‌طوری که می‌شود اثر تاریخی او را به‌مثابه معبری بین تاریخ‌نگاری سنتی اسلامی و تولد تاریخ‌نگاری جدید تلقی کرد. آنچه وقایع‌نویسی جبرتی را مهم‌تر ساخته، آن است که وی در نوشتن، تحت تأثیر صاحبان قدرت نبوده و به‌طور مستقل و به سبب حبّ وطن به نگارش تاریخ اقدام کرده، با این حال وطن‌دوستی‌اش مانع واقع‌نگری او نشده است. همچنین محور گزارش‌های جبرتی حکمرانان نیستند، بلکه وی عمدتاً اوضاع و احوال مردم را مورد توجه قرار داده است. مقاله حاضر به بررسی روش تاریخ‌نگاری جبرتی و بینش تاریخی او می‌پردازدعبدالرحمن جَبَرتی در دوره‌ای به نگارش رویدادهای مصر پرداخت که این سرزمین در آستانه تحولاتی بود که به سبب آن‌ها ویژگی‌های سنتی جامعه مصر به‌تدریج دستخوش دگرگونی می‌شد. منشأ جریان‌های دگرگون ساز از آنجا بود که از سده نوزدهم میلادی اندیشه‌های جدید اروپایی در بسیاری از موارد، از جمله در زمینه تاریخ‌نگاری به مصر سرایت کرد که جبرتی در مدت بیش از دو دهه نخست این سده، شاهد آن بود. با آن‌که جبرتی شاهد این جریان جدید بوده و نخستین مورخ مسلمانی است که دست‌اندازی‌های سیاسی و اقتصادی اروپاییان را به جهان اسلام گزارش داده، ولی به شیوه سنتی دست به نگارش وقایع مصر زده است. با وجود این، گاه با اِعمال نگرش انتقادی و تمجید از رفتارهای عقلانی غیر مسلمانان و غیره از این شیوه عدول کرده، به‌طوری که می‌شود اثر تاریخی او را به‌مثابه معبری بین تاریخ‌نگاری سنتی اسلامی و تولد تاریخ‌نگاری جدید تلقی کرد. آنچه وقایع‌نویسی جبرتی را مهم‌تر ساخته، آن است که وی در نوشتن، تحت تأثیر صاحبان قدرت نبوده و به‌طور مستقل و به سبب حبّ وطن به نگارش تاریخ اقدام کرده، با این حال وطن‌دوستی‌اش مانع واقع‌نگری او نشده است. همچنین محور گزارش‌های جبرتی حکمرانان نیستند، بلکه وی عمدتاً اوضاع و احوال مردم را مورد توجه قرار داده است. مقاله حاضر به بررسی روش تاریخ‌نگاری جبرتی و بینش تاریخی او می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها

عبدالرحمن جبرتی؛ روش تاریخ‌نگاری؛ بینش تاریخی؛ مصر

مراجع

تقی زاده، زکیه، تحول مقابله با دزدی دریایی از منظرحقوق بین الملل، انتشارات گنج دانش، تهران،1390.

جبرتی، عبدالرحمن، تاریخ عجائب الآثارفی التراجم والاخبار، دارالفارس، بیروت، بی تا.

جبرتی، عبدالرحمن، مظهر التقدیس بذهاب دولة الفرنسیس، تحقیق حسن محمد جوهر، قاهره، 1969م.

دورانت، ویل، تاریخ تمدن، ترجمه ابوطالب صارمی و دیگران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، 1368.

روزنتال، فرانتس، تاریخ تاریخ‌نگاری دراسلام، ترجمه اسدالله آزاد، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، 1365.

سجادی، سیدصادق و عالم زاده، هادی، تاریخنگاری دراسلام، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)، تهران، 1375.

عبدالملک، انور، اندیشه سیاسی عرب در دوره معاصر، ترجمه سیداحمد موثقی، انتشارات دانشگاه مفید، قم، 1384.

عماره، محمد، رفاعه طهطاوی پیشگام نوپردازی در کشور مصر، ترجمه وصال میمندی و رضا افخمی، انتشارات آهنگ قلم، مشهد، 1386.

عنان، محمد عبدالله، تاریخ الجامع الازهر، مؤسسه الخانجی، قاهره، 1378ق/1958م.

عودی، ستار، «جبرتی، عبدالرحمان»، دانشنامه جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حداد عادل، تهران، 1384.

in Historians of the Middle East, by "Ayalon,David,"the historian al-Jabarti

Bernard Lewis ; Holt, Peter Malcolm, Oxford University, London,1962.

Gocek, Fatma Muge, East encounters West: France and the Ottoman Empire in the eighteenth century, Oxford University, New York, 1987.

Lane, E.W., Manners and Customs of the modern Egyptions, London, 1954.

Lockman, Zachary, Contending Visions of the Middile East: the history and Politics of Orientalism, Cambridge University, London, 2004.

Said, Edward W., Covering Islam, London, 1981.

Said, Edward W. ,Orientalism, London, 1978.