قاضی شدن زن در فقه شیخ طوسی - ریشه یابی و تحلیل

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 42، شماره 2 - شماره پیاپی 85، دی 1389   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.7922

نویسنده

علی تولّائی^*

استادیار دانشکده علوم انسانی دانشگاه یزد

چکیده

بحث قاضی شدن زن نخستین بار شیخ طوسی به صراحت در دو کتاب الخلاف و المبسوط، به تبع اهل سنت، مطرح کرد. شیخ طوسی به عنوان یکی از نقاط عطف در تاریخ فقه امامیه، در گسترش کمّی و کیفی فقه نقش زیادی داشته است.محقق با اتخاذ روش تاریخی، سؤالات زیر را طرح و تأملی بر ادلّة شیخ طوسی دارد: چرا شیخ طوسی در این مسأله به «اجماع» استناد نکرد؟ چرا شیخ طوسی به ظاهر آیه شریفة: « الرجال قوامون علی النساء . . » استناد نکرد؟ اعتبار تاریخی حدیث مورد استناد شیخ در این مسأله تا چه اندازه ای است؟ اصل «عدم جعل قضا» برای زن که اصلی ترین دلیل وی را تشکیل می دهد چگونه قابل تحلیل است؟
تمرکز بر روش طرح مسأله، چینش داده ها، ارائة مبانی و نتایج حاصل از آن در این مسأله، «صورت» مناسبی برای پرداختن به «محتوا» و تحلیل مسأله بر اساس مبانی اصولی به شیوة فقه جواهری در سایر مباحث و مسائل فقهی فراهم می کند.

کلیدواژه‌ها

قاضی شدن؛ زن؛ فقه؛ شیخ طوسی؛ قضا؛ پیشینة تاریخی

مراجع

قرآن کریم.

ابن ابی الحدید،  شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1385ق/1965م.

ابن ابی شیبه، عبدالله (د235ق)،  المصنف، به کوشش کمال یوسف حوت، ریاض، 1409ق.

ابن اثیر، علی، الکامل فی التاریخ، بیروت، 1399ق/1979م.

ابن ادریس حلی، محمد،  السرائر، قم، 1410ق.

ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، 1389ق/1348م.

ـــــــــــ ،  المقنع، قم، 1415ق.

ـــــــــــ ، من لا یحضره الفقیه، به کوشش سید حسن موسوی خرسان، نجف، 1378ق.

ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، 1406ق.

ابن حزم، علی، المحلّی، بیروت، 1418ق/1997م.

ابن حمزه، محمد، الوسیلة، به کوشش محمد حسّون، قم، 1408ق.

ابن رشد، محمد، بدایة المجتهد، 1386ق/1966م.

ابن طاووس، علی، کشف المهجة، به کوشش محمد حسّون، قم، 1417ق/1375.

ابن عابدین، محمد، رد المحتار (حاشیه)، مصر، 1386ق/1966م.

ابن عربی، محمد، عارضة الاحوذی، دارالعلم، بی تا.

ـــــــــــ ، القبس، به کوشش محمد عبدالله ولد کریم، بیروت، 1992م.

ابن قاسم، عبد الحمان، المدونة الکبری، قاهره، 1323ق.

ابن قدامه مقدسی، عبدالله، المغنی، بیروت ، 1392ق/1972م.

ابن مرتضی، احمد، البحر الزخار، به کوشش عبدالله جرافی، بیروت، 1394ق/1975م.

ابن منذر، محمد، الاقناع، به کوشش عبدالله جبرین، ریاض، 1418ق.

ابن ندیم، محد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دارالمعرفة.

ابوالصلاح حلبی، الکافی، به کوشش رضا استادی، اصفهان، 1403ق.

احمد بن حنبل، مسند، بیروت، دارصادر.

انصاری، مرتضی، القضاء و الشهادات، قم، 1415ق.

بحرانی، یوسف، الحدائق الناضره، به کوشش محمد تقی ایروانی، قم، منشورات جماعة المدرسین.

بخاری، محمد، صحیح، به کوشش مصطفی دیب بغا، بیروت، 1407ق/1987م.

بروجردی، حسین، البدرالزاهر، تقریرات به قلم حسینعلی منتظری، قم، 1362.

ـــــــــ ،  زبدة المقال، تقریرات به قلم سید عباس حسینی قزوینی (ابوترابی)، قم، 1372ش/1414ق.

ـــــــــ ،  «القضاء»، تقریرات به قلم سید عبدالرسول شریعتمداری جهرمی، چاپ شده ضمن شکوه فقاهت، قم، 1379.

بهوتی، منصور، کشاف القناع، به کوشش ابوعبدالله محمد حسن محمد حسن اسماعیل شافعی، بیروت، 1418ق/1997م.

بیهقی، احمد، السنن الکبری، به کوشش محمد عبدالقادرعطا، مکه، 1414ق/1994م.

پاکتچـی، احمـد، «اسـلام، انـدیشــه های کلامی در سـدة نخـست هـجری»، دائرة المعـارف بزرگ اسـلامی، ج8.

ـــــــــــ ، «اسلام، سیر اندیشه های فقهی در تاریخ اسلام»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج8.

ترمذی، محمد، سنن، به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

تولّایی، علی، «بروجردی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج12.

ـــــــــــ ،  جایگاه تعلیل در فقه امامیه، رساله برای اخذ درجة دکتری در رشتة فقه و مبانی حقوق اسلامی، به راهنمایی دکتر محمد حسن حائری، دانشکده الهیات، دانشگاه فردوسی مشهد، 1384.

ثعالبی، عبدالملک، ثمارالقلوب، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384ق/1965م.

حرعاملی، محمد، وسائل الشیعه، قم، 1412ق.

حسام شهید، عمر، شرح ادب القاضی للامام ابی بکر احمد بن عمر الخصاف، به کوشش ابوالوفا افغانی و ابوبکر محمد هاشمی، بیروت، 1414ق/1994م.

حسینی خطیب، عبدالزهراء، مصادر نهج البلاغه و اسانیده، بیروت، 1495ق/1975م.

خرقی، عمر، «مختصر»، همراه المغنی ابن قدامه، ج 11.

خوارزمی، محمد، جامع مسانید الامام الاعظم، حیدرآباد دکن، 1332ق.

خوانساری، احمد، جامع المدارک، تهران، 1405ق/1364م.

دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، ج 5، 1372؛ ج7، 1377؛ ج8، 1377ش، ج 12، 1383.

رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز شرح الوجیز، دارالفکر.

راوندی، سعید، فقه القرآن، به کوشش سید احمد حسینی، قم، 1397ق.

سلّار دیلمی، حمزه، المراسم العلویه، به کوشش سید محسن حسینی امینی، بیروت، 1994م/1414ق.

شریف رضی، حقائق التأویل، به کوشش محمد رضا آل کاشف الغطا، تهران، 1406ق.

شمس الدین، محمدمهدی، أهلیة المرأة لتولی السلطة، بیروت، 1995م.

شهید اول، محمد، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم، 1414ق.

ـــــــــــ ،  اللمعة الدمشقیة، قم، 1411ق.

شهید ثانی، زین الدین، الروضة البهیة (شرح اللمعة)، به کوشش محمد کلانتر، بیروت، مؤسسة الاعلمی.

ـــــــــــ ،  مسالک الأفهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، 1414ق.

صاحب جواهر، محمد حسن، جواهر الکلام، به کوشش محمود قوچانی، تهران، 1394ق/1981م.

صنعانی، عبدالرزاق،  المصنف، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، 1403ق/1983م.

طبری، محمد بن جریر،  تفسیر، بیروت، 1405ق.

طوسی، محمد، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر العاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

ـــــــــــ ،  تلخیص الشافی، به کوشش سید حسین بحرالعلوم، قم، 1394/1374.

ـــــــــــ ،   الخلاف، به کوشش علی خراسانی و دیگران، قم، 1415ق.

ـــــــــــ ،   الفهرست، به کوشش محمود رامیار، مشهد، 1351ق.

ـــــــــــ ،   المبسوط، به کوشش محمد تقی کشفی، تهران، 1378ق.

ـــــــــــ ،   النهایة، بیروت، 1390ق/1970م.

عاملی، محمدجواد، مفتاح الکرامة، به کوشش علی اصغر مروارید، بیروت، 1418ق/1998م.

عرشی، امتیازعلی خان،  استناد نهج البلاغه، ترجمه، تعلیقات و حواشی از سید مرتضی آیت الله زاده شیرازی، امیرکبیر، 1363.

علامه حلی، حسن، تذکرة الفقهاء، قم، 1414ق.

ـــــــــــ ،  قواعد الاحکام، قم، منشورات الرضی.

ـــــــــــ ،  مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم، 1416ق/1374ش.

ـــــــــــ ،  نهج الحق و کشف الصدق، با تعلیق عین الله حسنی ارموی، قم، 1407ق.

علی، جواد،  المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت/بغداد، 1970م.

غنیمی، عبدالغنی،  اللباب فی شرح الکتاب، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید ، قاهره.

فاضل مقداد سیوری، التنقیح الرائع، به کوشش  سید عبداللطیف حسینی کوه کمری، قم، 1404ق.

الفقه المنسوب للامام الرضا (ع)، مشهد، 1406ق.

فکرت، محمد آصف، «ابوبکره»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج5.

قاضی نعمان مغربی،  شرح الاخبار، به کوشش سید محمد حسین جلالی، قم، 1409ق.

قدوری، احمد، «مختصر»، همراه اللباب غنیمی.

قرطبی، محمد، تفسیر، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی ، قاهره ، 1372.

کاسانی، ابوبکر، بدائع الصنائع، بیروت، 1394ق/1974م.

کیدری، محمد، إصباح الشیعه، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، 1416ق.

ماوردی، علی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، قاهره، 1380ق/1960م.

ــــــــــ،ادب القاضی، به کوشش محیی هلال سرحان، بغداد، 1392ق/1973م.

ـــــــــ، الحـاوی الکبیر، به کوشـش علی محمد معـوض و عـادل احمـد عبدالموجود، بیروت، 1414ق/1994م.

محقق حلی، جعفر، شرائع الاسلام، به کوشش  عبدالحسین محمد علی، نجف، 1389ق/1969م.

مرغینـانی، عـلی، الهدایـة شرح بـدایة المبتـدی، بـه کوشـش محمـد عدنـان درویـش، بیـروت، شرکـة دارالارقم.

مفید، محمد، الجمل، به کوشش سید علی میرشریفی، قم، 1416ق/1374.

ـــــــــــ ،  المقنعة، قم، 1410ق.

مقـدس­اردبیلی، احمـد، مجمـع الفائدة و البرهان، به کوشش آقامجتبی عراقی و دیگران، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.

منتظری، حسین علی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، قم، 1408ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم، جامع الشتات، تهران، منشورات شرکة الرضوان.

نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.

نراقی، احمد، مستند الشیعة، قم، 1419ق.

نسائی، احمد، سنن، همراه با شرح سیوطی و حاشیه سندی، بیروت، 1348ق/1930م.

نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، 1408ق/1987م.

نهج البلاغة، با شرح محمد عبده، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، 1413ق/1993م.

 

وکیع، محمد، اخبار القضاة، به کوشش عبدالعزیز مصطفی مراغی، قاهره، 1366ق/1947م.

یعقوبی، احمد، تاریخ الیعقوبی، بیروت، 1375ق/1955م.