اصل آزادی قراردادی: قرار دادها و شروط غیر عادلانه

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 7، دوره 42، شماره 2 - شماره پیاپی 85، دی 1389   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.7927

نویسنده

جلیل قنواتی^*

استادیار دانشگاه تهران، پردیس قم

چکیده

اصل عدالت از اصول اساسی حقوق اسلامی به ویژه در زمینه
های حقوق قراردادها است. سیستم های حقوقی مختلف نیز از این اصل در موارد متعددی به تأسیس و تجدید احکام حقوقی مبادرت می ورزند. در واقع در این نظامهای حقوقی عدالت ماهوی و شکلی با تخصیص اصل آزادی قراردادی از بی عدالتی و رویه های غیر منصفانه و ظالمانه جلوگیری می نماید. در این مقاله تلاش می شود برخی سیستمهای حقوقی، قانون متحدالشکل تجاری آمریکا(U.C.C) و اصول حقوق قراردادهای اروپایی را (PECI) ملاحظه و با حقوق اسلام مقایسه نماییم.
بر این باور هستیم که در فقه اسلامی فقیهان دست کم در برخی از استنباطات خود اصل عدالت را به عنوان یکی از اصول مبنایی استنباط احکام در نظر داشته اند. با وجود این، از موازین و مبانی فقهی به روشنی نمی توان استنباط نمود که اصل عدالت به عنوان یک اصل کلی حاکم بر تمام احکام و قواعد حقوقی از جمله حقوق قراردادها مورد توجه بوده است.
همچنین خواهیم گفت در نظام حقوقی کامن لو از جمله قانون متحدالشکل تجاری آمریکا اصل آزادی قراردادی به عنوان اصل کلی حاکم بر حقوق قراردادها پذیرفته شده است و تنها در صورت تحقق بی عدالتی ماهوی و شکلی این اصل کلی تخصیص پیدا می کند.

کلیدواژه‌ها

عدالت قراردادی(معاوضی)؛ آزادی قراردادی؛ شروط عادلانه

مراجع

ابن قدامه، المغنی، قاهره، هجرللطباعة والنشر، 1408ق.

بحرالعلوم، سید محمد، بلغة الفقیه، تهران، مکتبة الصادق، 1403ق.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، دایرة المعارف حقوق مدنی و تجارت، بنیاد استاد، 1357.

حسینی عاملی، محمد جواد، مفتاح الکرامة، قم، مؤسسه آل البیت، ]بی­تا[.

خمینی، روح الله، البیع، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1415ق.

رشید رضا، محمد، الربا فی المعاملات فی الاسلام، بیروت، 1986.

السید سابق، فقه السنة، بیروت، دارالفکر، 1412ق.

سیوری، مقدادبن عبدالله، نضد القواعد الفقهیه، قم، کتابخانة مرعشی، 1403 ق.

صدر، سید محمد باقر، قاعدة لا ضرر و لاضرار.

طباطبایی یزدی، محمد کاظم، سئوال و جواب، به اهتمام دکتر سید مصطفی محقق داماد، مرکز نشر علوم اسلامی، 1376.

 ــــــــــــ، حاشیة المکاسب، قم، مطبوعاتی اسماعیلیان، 1378.

طوسی، محمد بن الحسن، الخلاف، تهران، 5277.

قنواتی، جلیل و سایرین، حقوق قراردادها در فقه امامیه، سمت، 1379.

مدرسی، حسین، «جلوگیری از سوء استفادة احد متعاملین از اضطرار طرف دیگر»، مجلة نامه فرهنگ، ش اول.

مراغی، میر فتاح، العناوین، مؤسسة النشر الاسلامی، 1417 ق.

مطهری، مرتضی، مبنای اقتصاد اسلامی، انتشارات حکمت، 1409 ق.

مکارم شیرازی، ناصر، انوارالفقاهه، قم، مدرسة الامام امیرالمؤمنین، 1415 ق.

معروف الحسینی، هاشم، نظریة العقد فی الفقه الجعفری، بی جا، دارالغد، ]بی­تا[.

میرزای قمی، ابوالقاسم، جامع الشتات، چاپ خوانساری، 1324 ق.

نائینی، محمد حسین، منیة الطالب، نجف، مطبعة المرتضویه، 1358 ق.

نجفی، حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ]بی­تا[.

 وهبة، زحیلی، الفقه المالکی، دمشق، 1426 ق.

 الجزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، 1424 ق.

Aristotle, Nicomachean Ethics 5 in R.McKeon,The Basic Works of Aristotle ,New York,1941.

Atiyah, p. s., The Rise and Fall of Freedom of contract, Clarendon press, oxford, 1988.

Beal , Hugh , Hartkamp Arthur , kotz Hein , Tallon Denis , Contract law , Hart publishing , 2002.

Bryan. A. Garner, Black's law dictionary, west publishing, 1990.4) Coulson, N.J., commercial law in the states the Islamic tradition, London, 1984.

Grotius , De Jure Belli et pacis, vol 2, clarendon press, oxford, 1925, p, 348 et seq.

Hussein Hassan, J, Introduction to Islamic law, oxford, 1964.

Http: //www. Europefesco. Org / Documents / Directives.

James Gordley, The philosophical Origins of Modern Contrac Doctrinc, Clarendon press, 1991.

Lando, ole, Beale Hugh, Principles of European contract law, Kluwer law International, 2000.

Markesinis Basil, Unberath Hannes, Johnston Angw, The German Law of Contract, Hart publishing 2006.

Marsh. Peter, Comparative Contract Law, England, France, Germany, Gower, 1994.

Rayner, S.E., The Theory of Contracts in Islamic Law, London, 1991.

Pothier, Traite du Contract de Vent, part ll, ch, p. 251.

Robyn L. meadows,"Unconscionability as a Contract Policing Device for the Elder Client: How useful is it?"Akron Law Review, no 38, 2005.

Schacht, J, Introduction to Islamic Law, oxford, 1964.

Seana Valentine Shiffrin, Paternalism,"Unconscionability Doctrine and Accommodation", Philosophy and Public Affairs, vol 29, no 3, 2000.

Von Mehren and Gordley, The Civil Law System, 2 nd, little Brown and Co, Boston 1977.

Zimmermann, Reinhardt, The Law of Obligations, Roman Foundation of the Civilian Tradition, Juta, Cape Town, 1990.