ناسازوارة معدوم مطلق و گزاره‌های همتای آن

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 2، دوره 40، شماره 2 - شماره پیاپی 81، آبان 1387، صفحه 38-72   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v40i2.3170

نویسنده

مهدی عظیمی^*

چکیده

ناسازوارة [- پارادوکسِ] معدوم مطلق را از دو نگرگاه می‌توان بررسید: پژوهشی و آموزشی. از نگرگاه پژوهشی مهمّ است؛ زیرا گزاره‌هایی را چون امتناع تناقض، دور، و تسلسل به چالش می‌کشد که شالوده‌ی اندیشه و دانش ما را می‌سازند. از نگرگاه آموزشی نیز اهمّیّت دارد؛ چراکه در دو کتاب پرکاربرد درسی یعنی بدایة الحکمة و نهایة الحکمة بدان پرداخته شده است، امّا بسیار کوتاه و گذرا. همین کوتاهی و اجمال، خطا‌برانگیز بوده، فلسفه‌آموزان را با سرگردانی و فلسفه‌پژوهان را با دشواری روبه‌رو ساخته است؛ به‌گونه‌ای که در تعلیقة علی نهایة الحکمة نویسندة اندیشه‌مند به مرحوم علّامه نسبت پریشان‌گویی داده است. در این نوشتار،‏ پس از تبارشناسی ناسازوارة معدوم مطلق و برشمردن ناسازواره‌‌های هم‌سرشت و هم‌سرنوشتِ با آن، دو نکته را آشکار ساخته‌ام: الف) صدرالمتألّهین در نوشته‌های خود برای فروگشودن این دشواره از دو شیوه یاد کرده است که عبارت‌های بدایة ناظر به یکی است و عبارت‌های نهایة ‌ناظر به دیگری. بدین‌سان، نسبت پریشان‌گویی از آستان علّامه پیراسته می‌شود. ب) اگرچه ملّاصدرا این دو شیوه را نوآوری خود می‌شمارد، امّا این دو از نوآوری‌های میردامادند که تبار آن‌ها به دانشمندانی چون ایجی، تفتازانی، و طوسی می‌رسد.
کلیدواژه‌ها: ناسازواره (پارادوکس)، معدوم مطلق، حمل اوّلی ذاتی، حمل شایع صناعی.

مراجع

آملی، محمّدتقی‎؛ دررالفوائد، مؤسسة دارالتفسیر، قم، 1374.

ابن‌سینا، حسین‌ بن ‌عبدالله؛‎ الالهیّات من کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1376.

بریجانیان، ماری‎؛ فرهنگ اصطلاحات فلسفه و علوم اجتماعی، ویراستة بهاءالدین خرمشاهی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1381.

تفتازانی، مسعود بن عمر‎؛ شرح المقاصد، تحقیق و تعلیق: عبدالرحمن عمیره، منشورات الشریف الرضی، قم، 1370ش.

جرجانی، علی بن محمّد؛ شرح المواقف، منشورات الشریف الرضی، قم، 1412ق.

جوادی آملی، عبدالله؛ رحیق مختوم، شرح حکمت متعالیه، تنظیم و تدوین حمید پارسانیا، مرکز نشر اسرا، قم،1382.

حائری یزدی، مهدی؛ کاوشهای عقل نظری، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1347.

حائری یزدی، مهدی؛ هرم هستی، مرکز ایرانی مطالعة فرهنگها، تهران، 1360.  

حسینی تهرانی، سیّد هاشم؛ توضیح المراد، مطبعة مصطفوی،۱۳۸۱ق.

حلّی، حسن بن یوسف؛ ایضاح المقاصد من حکمة عین القواعد، به راهنمایی و کوشش سیّد محمّد مشکوة، پیشگفتار و پاورقی و تصحیح از علینقی منزوی، تهران، بی نا، 1337.

حلّی، حسن بن یوسف؛ الجوهرالنضید فی شرح منطق التجرید، تحقیق و تعلیق محسن بیدارفر، انتشارات بیدار، قم، 1381.

حلّی، حسن بن یوسف؛ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1425ق.

سبزواری، حاج ملّاهادی؛ شرح المنظومه، تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تقدیم وتحقیق: مسعود طالبی، نشر ناب،۱۴۱۶ق.

سهروردی، شهاب الدین یحیی‌بن‌حبش؛ مجموعة مصنّفات شیخ اشراق، تصحیح و مقدّمه هانری کربن، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران،1380.

شیرازی، قطب‌الدین؛ شرح حکمة الاشراق، با تعلیقات ملّاصدرا، چاپ سنگی، بی جا، بی تا.

شیرازی، قطب‌الدین؛ شرح حکمة الاشراق سهروردی، به اهتمام عبدالله نورانی و مهدی محقّق، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1383.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم؛ الحکمة المتعالـیة فی الاسفار العقلیة الاربعـة، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۲۳ق.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم؛ الشواهدالربوبیة فی المناهج السلوکیه، مع حواشی الحاج ملّاهادی سبزواری، تعلیق و تصحیح سیّد جلال‌الدین آشتیانی، مؤسسه‌ی مطبوعات دینی، قم، 1382.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم؛ اللمعات المشرقیـة فی الفنون المنطقیـة، با ترجمه و شرح عبدالمحسن مشکوةالدینی، انتشارات مؤسسه‌‌‌ی مطبوعاتی نصر، تهران، بی تا.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم؛ شرح و تعلیقه بر الهیّات شفا، تصحیح، تحقیق و مقدّمه دکتر نجفقلی حبیبی، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران، 1382.

طباطبایی، محمّدحسین؛ نهایة الحکمة، تصحیح و تعلیق: عباس‌علی زارعی سبزواری، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1424ق.

طباطبایی، محمّدحسین؛ بدایة الحکمة، تصحیح و تدقیق: غلامرضا فیّاضی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1405ق.

طوسی، محمّد بن محمّد بن حسن؛ اساس الاقتباس، به تصحیح مدرّس رضوی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1376.

طوسی، محمّد بن محمّد بن حسن؛ تلخیص المحصّل، به اهتمام عبدالله نورانی، مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل و دانشگاه تهران، تهران، 1359.

کاتبی قزوینی، نجم‌الدین علی‌بن‌عمر؛ حکمة العین، با شرح شمس‌الدین محمّد بن مبارکشاه بخاری، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، مؤسسة چاپ و انتشارات و گرافیک دانشگاه فردوسی، 1353.

لاهیجی، عبدالرزاق؛ شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، تقدیم و اشراف: جعفر سبحانی، تحقیق: اکبر اسد علی زاده، مؤسسة الامام الصادق، قم، 1425ق.

مصباح یزدی، محمّدتقی؛ تعلیقـة علی نهایةالحکمـة، مؤسسه‌ی در راه حق، قم، بی‌تا.

مطهری، مرتضی؛ شرح مبسوط منظومه، انتشارات حکمت، بی جا، 1406ق.

المظفر، محمدرضا؛ المنطق، موسسة انتشارات دارالعلم، قم ۱۳۷۵.

میرداماد، محمّد باقر، مصنّفات میرداماد، ج2 (الأفق المبین)، به اهتمام عبدالله نورانی، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، تهران، 1385.

Audi, Robert, The Cambridge Dictionary of Philosophy, Cambridge University Press, 2001.

Lannone, A. Pablo, Dictionary of World Philosophy, Routledge, London and New York, 2001.

Moore, Gregory H., ‘Paradoxes of Set and Property’ in Routledge Encyclopedia of Philosophy, ed. Edward Craig, Routledge, 1998,vol.7.

Van Heijenoort, John, ‘Logical Paradoxes’ in The Encyclopedia of Philosophy, ed. Paul Edwards, vol.5.