ممالیک قریش؛ بررسی گفتمان قریش در برابر جریان ردّه

تاریخ و فرهنگ

مقاله 2، دوره 47، شماره 1 - شماره پیاپی 94، تیر 1394، صفحه 37-66   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v47i11.38394

نویسندگان

یونس حق پناه^* ؛ عباس طالب‌زاده شوشتری؛ عباس عرب

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

هدف مقالۀ حاضر آن است که با تمرکز بر سال‌ یازده هجری، خوانشی نو از جریان ردّه/ ارتداد به‌دست دهد و اثبات کند که متعلَّقِ اسلام اکثر عرب‌های ساکنِ جزیرةالعرب، ارادۀ خلیفۀ قریشی بوده است. نگارندگان، به‌دلیل برجستگی و بروز عنصر سیاست و قدرت در این پژوهش از دریچۀ گفتمانی به موضوع نگریسته و بر این اساس گفتمان قریش را در چارچوب نظری گفتمان لاکلائو و موف مورد بررسی و تحلیل قرار داده‌اند. خوانشی که در قالب این نظریه از تاریخ اسلام و در ارتباط با موضوع موردمناقشۀ ارتداد به‌دست آمد، ضمن نمایش مستند عاملیت و تعیین‌کنندگی سیاست در عرصۀ دیانت، در بازۀ زمانی یادشده، اثبات می‌کند که سوژه‌های گفتمان اسلامی (قریش) به‌معنای واقعیِ کلمه صرفاً تسلیم‌شده/ شونده بودند، نه مسلمان. آنچه این مدعا را تأیید می‌کند تعریف متغیر و پُرنوسان گفتمان حاکم از اسلام و مسلمانی است.

کلیدواژه‌ها

ردّه؛ ارتدا؛ اسلام؛ قریش؛ گفتمان لاکلائو و موف

مراجع

قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه از بهاءالدین خرمشاهی، دوستان، تهران، 1390.

ابن الأثیر، عز الدین أبوالحسن علی بن أبی الکرم، الکامل فی التاریخ، دار صادر للطباعة و النشر، دار بیروت للطباعة و النشر، بیروت، 1385ق/ 1965م.

ابن أعثم، أبی محمد أحمد الکوفی، کتاب الفتوح، تصحیح الدکتور محمد عبدالمعید خان، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیة، حیدرآباد الدّکن، 1388ق/ 1968م.

ابن الجوزی، أبوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الملوک و الأمم، دراسة و تحقیق: محمد عبد القادر عطا، مصطفی عبد القادر عطا، نعیم زرزور، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1412ق/ 1992م.

ابن جنی، أبوالفتح عثمان، المحتسب فی تبیین وجوه شواذ القراءات و الایضاح عنها، تحقیق علی النجدی الناصف، الدکتور عبد الحلیم النجار، الدکتور عبد الفتاح اسماعیل شلبی، مؤسسة دار التحریر للطبع و النشر، القاهرة، 1386ق.

ابن حجر العسقلانی،أحمد بن علی، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، تصحیح الشیخ عبد العزیز بن عبد الله بن باز، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، 1420م/ 2000م.

ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع الزهری، الطبقات الکبری، تحقیق: ریاض عبد الله عبد الهادی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1417ق/ 1996م.

ابن قتیبه، أبی محمد عبدالله بن مسلم الدینوری، الامامة والسیاسة، تحقیق : الدکتور طه محمد الزینی، مؤسسة الحلبی وشرکاه للنشر والتوزیع، القاهرة، 1967م.

ابن قیم الجوزیة، شمس الدین أبی عبد الله محمد بن أبی بکر الزرعی الدمشقی، زاد المعاد فی هدی خیر العباد، تحقیق: الشیخ عبد الرزاق المهدی، دار الکتاب العربی، بیروت، 1431ق/ 2010م.

ابن کثیر ، أبو الفداء اسماعیل، البدایة و النهایة، دار إحیاء التراث العربی، مؤسسة التاریخ العربی، بیروت، 1413ق/ 1993م.

ابن کثیر ، أبو الفداء اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، دار الفکر، دون المکان، بی تا.

ابن ماجه، أبو عبد الله محمد بن یزید القزوینی، سنن «و بهامشه کفایة الحاجة فی شرح سنن ابن ماجة (حاشیة السندی)»، تخریج و عنایة: صدقی جمیل العطار، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، 1424ق/ 2003م.

ابن منظور، محمد بن مکرّم، لسان العرب، تصحیح أمین محمد عبد الوهاب، محمد الصادق العبیدیّ، دار إحیاء التراث العربی للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، 1986م.

أبوخلیل، شوقی، حروب الردّة من قیادة النبی إلی إمرة أبی‌بکر، دار الفکر، دمشق- سوریة و دار الفکر المعاصر، بیروت- لبنان، 2002م.

أبوزید القرشی، جمهرة أشعار العرب، دار صادر للطباعة و النشر، دار بیروت للطباعة و النشر، بیروت، 1383ق/ 1963م.

أبوعبید، القاسم بن سلّام، کتاب الأموال، تحقیق محمد خلیل هراس، مکتبة الکلیات الأزهریة، دار الشرق للطباعة، القاهرة، 1388ق/ 1968م.

أبی داود، سلیمان بن الأشعث السجستانی الأزدی، سنن، تحقیق: محمد محیی الدین عبد الحمید، المکتبة العصیریة، صیدا، 1416ق/ 1995م.

أدونیس، علی أحمد سعید، الثابت و المتحول «بحث فی الاتباع و الابداع عند العرب»، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت – لبنان، 1406ق/ 1986م.

الاصفهانی، أبو الفرج، الأغانی، تحقیق عبد الستار أحمد فراج، دار الثقافة، بیروت، 1958م.

الألوسی، أبی الفضل شهاب الدین السید محمود البغدادی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، 1417ق/ 1997م.

الامام أحمد، ابن حنبل، مسند، حققه و وضع حواشیه و رقم أحادیثه، محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1429ق/ 2008م.

ایزوتسو، توشیهیکو، خدا و انسان در قرآن، ترجمۀ احمد آرام، شرکت سهامی انتشار، تهران، 1361.

البخاری، أبو عبد الله محمد بن اسمعیل، صحیح، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع (افست)، بی جا، بی تا.

پردل، مجتبی، «بررسی منتخبی از غزلیات حافظ بر اساس نظریۀ گفتمان لاکلاو و موف»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، زمستان 1390.

الترمذی، أبی عیسی محمد بن عیسی بن مسورة، سنن، تصحیح: عبد الرحمن محمد عثمان، الناشر: محمد عبد المحسن الکتبی، صاحب المکتبة السلفیة بالمدینة المنورة، بی تا.

ثعلب، ابو العباس أحمد بن یحیی الشیبانی، شرح دیوان زهیر بن أبی‌ سلمی، الدار القومیة للطباعة و النشر، القاهرة، 1384ق/ 1964م.

حامد أبو زید، نصر، الخطاب و التأویل: سلطة السیاسة و سلطة النص، المرکز الثقافی العربی، الدار البیضاء- مغرب، بیروت- لبنان، 2005م.

حمید الله، محمد، مجموعة الوثائق السیاسیة للعهد النبوی و الخلافة الراشدة، دار النفائس، بیروت، 1407ق/ 1987م.

دشتی، محمد، نهج البلاغه، به‌نشر، مشهد، 1382.

زکی صفوت، أحمد، جمهرة خطب العرب: فی عصور العربیة الزاهرة، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی و أولاده بمصر، 1933م.

زیدان، جرجی، تاریخ التمدن الاسلامی، تحقیق دکتور حسین مؤنس، دار الهلال، بی جا، بی تا.

سبحانی، جعفر، بحوث قرآنیة فی التوحید و الشرک: یبحث عن تحدید معالم التوحید و الشرک مع تطبیقات عملیة، مؤسسة الامام الصادق (ع)، قم، 1424ق.

سلطانی، سیدعلی‌اصغر، قدرت، گفتمان و زبان: سازوکارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران، نشر نی، تهران، 1387.

السهیلی، عبدالرحمن، الروض الأنف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، تصحیح: عبدالرحمن الوکیل، القاهرة، حلوان، مدینة الزهراء، 1388ق/ 1968م.

السید، رضوان، «رؤیة الخلافة و بنیة الدولة فی الاسلام»، مجلة الاجتهاد، العدد الثالث عشر، خریف العام 1412ق/ 1991م، صص 47-11.

السیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، دار ابن کثیر للطباعة و النشر و التوزیع، دمشق- بیروت، 1422ق/ 2002م.

السیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الدّرّ المنثور فی التفسیر المأثور، دارالکتب العلمیة، بیروت، 2010م.

السیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، تاریخ الخلفاء، تصحیح: محمود ریاض الحلبی، دار المعرفة للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، 1420ق/ 1999م.

الشوکانی، محمد بن علی بن محمد، فتح القدیر الجامع بین فنی الروایة و الدرایة من علم التفسیر، دار المعرفة للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، بی تا.

الصدوق، أبی جعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی، عیون أخبار الرضا، انتشارات جهان، تهران، بی تا.

الطباطبائی، السید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، منشورات جماعة المدرّسین فی الحوزة العلمیة، قم، بی تا.

الطبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک معروف بتاریخ طبری، تحقیق محمد أبو الفضل إبراهیم، روائع التراث العربی، بیروت، 1962م.

عابد الجابری، محمد، العقل السیاسی العربی: محدداته و تجلیاته، مرکز دراسات الوحدة العربیة، بیروت، 2004م.

عالم زاده، هادی، ابوبکر، «ابوبکر»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1372.

عبدالقادر الفیاض، تماضر، شعراء الردّة: أخبارهم و أشعارهم، دار البشائر للطباعة و النشر و التوزیع، دمشق، 1428ق/ 2007م.

عبدالکریم، خلیل، دولة یثرب: بصائر فی عام الوفود و فی أخباره، سینا للنشر، الانتشار العربی، القاهره، 1999م.

عبدالکریم، خلیل، شدو الربابة بأحوال مجتمع الصحابة، دار مصر المحروسة، القاهرة، 2011م.

الغزالی، أبوحامد محمد بن محمد، إحیاء علوم الدین،دار و مکتبة الهلال، بیروت، 2004م.

القرطبی، أبی‌ عبد الله محمد بن أحمد الأنصاری، الجامع لأحکام القرآن، دارالکاتب العربی للطباعة و النشر، القاهرة، 1387ق/ 1967م.

المبرد، ابوالعباس محمد بن یزید، الکامل فی اللغة و الأدب، المطبعة الخیریة المنشأة بجمالیة، مصر المحمیة، 1308ق.

المجلسی، الشیخ محمد باقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، مؤسسة الوفاء، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403ق/ 1983م.

مسلم، ابن الحجاج القشیری النیسابوری، صحیح، تحقیق صدقی جمیل العطار، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، 1424ق/ 2004م.

المصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم: یبحث عن الأصل الواحد فی کل کلمة من القرآن و تطبیقه علی موارد استعمالها، الدائرة العامة للمراکز و العلاقات الثقافیة، وزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی جمهوریة ایران الاسلامیة، 1368 ش.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیة، طهران، 1399ق.

منتظرالقائم، اصغر، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت (علیهم السلام) قرن اول هجری، قم، بوستان کتاب، 1380.

النسائی، أبوعبدالرحمن أحمد بن شعیب بن علی بن سنان بن دینار، السنن، تصحیح عبد الغنی مستو، المکتبة العصیریة، صیدا- بیروت، 1426ق/ 2006م.

الواقدی، محمد بن عمر، کتاب الردّة، تحقیق یحیی الجبوری، دار الغرب الاسلامی، بیروت، 1410ق/ 1990م.

الواقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، تحقیق: الدکتور مارسدن جونس، عالم الکتب للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، 1427ق/ 2006م.

الیعقوبی، أحمد بن أبی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، تحقیق: عبد الأمیر مهنا، منشورات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1413ق/ 1993م.

یورگنسن، ماریان و لوئیز فیلیپس، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمۀ هادی جلیلی، نشر نی، تهران، 1392.