آب‌نماها در معماری سده های میانه ایران «با تاکید بر کوشک باغ ها و خانه ها»

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 47، شماره 1 - شماره پیاپی 94، تیر 1394، صفحه 67-90   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v47i11.48679

نویسندگان

عفیفه خدنگی^{* 1}؛ عبدالرحیم قنوات¹؛ مهرداد صدقی²

¹دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشگاه نیشابور

چکیده

یکی از عناصر مهم در تزئین بناهای ایرانی، آب است. آب در اشکالی چون حوض، فواره و نهر با طراحی‌هایی بدیع و زیبا در بناهای دوره اولیه معماری اسلامی ایران به کار گرفته شده است. بر اساس بررسی های انجام شده روشن شد که سبک های بخصوصی در طراحی آب در این دوران وجود داشته است که از نظر رفاهی، نمادین و زیبایی شناسی در خور بررسی است. به دلیل برخورداری این سرزمین از اقلیمی کویری، برخی از این طرح ها در ایران باستان سابقه داشته و پس از اسلام در اثر آمیختن با نیازهای شرعی و الگوی بهشت قرآنی به اوج خود رسیده و در دیگر سرزمین های اسلامی نیز تکرار شده است. در پژوهش حاضر علاوه بر معرفی این سبک ها با نگاهی مقایسه ای، به ریشه ها، زمینه ها و جنبه های زیبایی شناسی آنها پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها

حوض؛ فواره؛ نهر؛ کانال؛ آب‌نما

مراجع

ابن رسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفیسه، بریل، لیدن،‌ 1891.

ابن زرکوب شیرازی، ‌معین الدین ابی الخیر، شیرازنامه، به کوشش اسماعیل واعظ جوادی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1350.

ابن الفقیه، احمد بن محمد بن اسحاق الهمذانى، البلدان، عالم الکتب‏، بیروت‏، 1416‏‏.

اتینگهاوزن، ریچارد، گرابار، الگ، هنر و معماری اسلامی، ترجمه یعقوب آژند، سمت، تهران، 1378.

استروناخ، دیوید، «شکل گیری باغ سلطنتی پاسارگاد و تاثیر آن در باغ سازی ایران»،‌ ترجمه کامیار عبدی، مجله اثر، ش22 و23، سال48.

الیاده، میرچا، رساله در تاریخ ادیان، ویرایش غلامعلی تفنگدار،‌ سروش، تهران، 1372.‌

امینیان، سیف الله، «حوضخانه‌های کاشان»، مجموعه مقالات دومین کنگره معماری و شهرسازی ایران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، بی جا، 1384.

بابر، ظهیر الدین محمد،‌ بابرنامه موسوم به توزوک بابری و فتوحات بابری، ترجمه بیران خان،‌ بیران بن سیف علی بیگ، ملک الکتاب چیترا برابها، بمبئی، 1308.

بیهقى‏، ابوالفضل محمد بن حسین، تاریخ بیهقى، ‏تصحیح خلیل خطیب رهبر، انتشارات مهتاب‏، تهران‏، 1374.

پوگاچنگووا، گالنا. ا، شاهکارهای معماری آسیای میانه (سده‏های 14 و 15م)، ترجمه داوود طبایی، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1387.

پیرنیا،‌ محمد کریم، آشنایی با معماری اسلامی ایران‌ «ساختمان‏های درون شهری و برون شهری»،‌ تدوین غلامحسین معماریان،‌ انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، 1374.

توسلی، محمود و دیگران، طراحی شهری در بافت قدیم شهر یزد، مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری، بی جا،‌ 1368.

جعفرى، جعفر بن محمد، تاریخ یزد، تصحیح ایرج افشار، انتشارات علمى و فرهنگى، تهران‏، 1384.

جوزوفا، باربارو و دیگران، سفرنامه‏های ونیزیان در ایران (شش سفرنامه)، ترجمه منوچهر امیری، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، تهران، 1349.

حافظ شیرازی،‌ ‌خواجه شمس الدین محمد، دیوان حافظ، با مقابله از نسخه محمد قزوینی و دکتر قاسم غنی، نشر طلوع، تهران، 1376.

خلیلی،‌ خلیل الله، «لشکرگاه یا لشکری بازار»،‌ مجله آریانا،‌ ش6، سال6، اول سرطان 1327.

خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین‏، تاریخ حبیب السیر، خیام‏، تهران‏، 1380.

خوشنویس،‌ احمد میرزا کوچک، «نقش آب‌نمای مقابل کوشک با تکیه بر باورهای مهرپرستی»، مجله منظر، دوره 3، ش15، تابستان 1390.

داندیس، دونیس اِ، مبادی سواد بصری، ترجمه مسعود سپهر، سروش، تهران،1390.

دهخدا، علی اکبر، معین، محمد، لغت نامه، دانشگاه تهران، سازمان لغت نامه، 1337.

رسولی، هوشنگ، تاریخچه و شیوه‏های معماری در ایران، پشوتن، تهران، 1386.

زکی، یعقوب (جیمز دیکی)، «باغ اسپانیایی- عربی: توضیحاتی درباره گونه شناسی»،‌ ‌ترجمه محمد تقی اکبری، میراث اسپانیای مسلمان،‌ زیر نظر سلمی خضرا جیوسی، گروه ترجمه زبانهای اروپایی،‌ بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، مشهد، ‌1380.

سلطان‌زاده، حسین، تداوم طراحى باغ ایرانى در تاج‌محل، دفتر پژوهشهای فرهنگی، تهران، 1378ش.

سمرقندى، کمال الدین عبد الرزاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، تصحیح عبدالحسین نوایى‏، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى‏، تهران‏، 1383.

شیرازی، فضل الله بن عبدالله، تاریخ وصّاف الحضره در احوال سلاطین مغول، کتابخانه جعفری تبریزی، کتابخانه ابن سینا، تهران، 1338.

صابر هروی،‌ محمد محسن، باغ نامه هرات، ‌نشر مُلک اعظم، ‌مشهد، 1386.

عنصری، حسن بن احمد،‌ دیوان استاد عنصری بلخی، محمد دبیرسیاقی، کتابخانه سنایی، تهران، 1342.

فرخی، علی بن جولوغ، اشعار گزیده فرخی سیستانی بر اساس نسخه رشید یاسمی، هیرمند، تهران، 1373.

قزوینى، زکریا بن محمد بن محمود، آثار البلاد و اخبار العباد، امیر کبیر، تهران، 1373.‏

کخ، ابا، ‌معماری هند در دوره گورکانیان، ترجمه حسین سلطان زاده، دفتر پژوهش‏های فرهنگی، تهران‌، ‌ 1373.

کلاویخو، سفرنامه کلاویخو،‌ ترجمه مسعود رجب نیا،‌ ‌بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ‌ 1337.

مافروخی، مفضل بن سعد، ترجمه محاسن اصفهان از عربی به فارسی، ترجمه حسین بن محمد آوی، تصحیح عباس اقبال آشتیانی،‌ مجله یادگار، ‌1328.

مستوفی قزوینی، حمدالله، نزهة القلوب، تصحیح لسترنج، دنیای کتاب، تهران، 1362.

مقدسى، أبو عبد الله محمد بن أحمد، احسن التقاسیم فى معرفة الاقالیم، القاهره‏، مکتبه مدبولى‏، بی جا، 1411ق.

مقری التلمسانی، احمد بن محمد، نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، دارالفکر، بیروت، 1419.

مقریزی، تقی الدین، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط والآثار، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1418.

نرشخى، ابوبکر محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، توس‏، تهران‏، 1363.‏

واصفی، زین الدین محمود، بدایع الوقایع، تصحیح الکساندر بلدروف، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1349.

ویلبر، دونالد نیوتن، باغهای ایران و کوشکهای آن، ترجمه مهین دخت صبا، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1348.

ویلبر، دونالد نیوتن، گلمبک، لیزا، معماری تیموری در ایران و توران، ترجمة کرامت الله افسر و محمد یوسف کیانی، سازمان میراث فرهنگی، تهران، 1374.

هروی، قاسم بن یوسف ابونصری، ارشاد الزراعه، تصحیح محمد مشیری، دانشگاه تهران، تهران،‌ 1346.

هیلن براند، رابرت، معماری اسلامی، ترجمه ایرج اعتصام، شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری، تهران، 1377.

یاقوت حموی، شهاب الدین ابو عبدالله، معجم البلدان، دار صادر، بیروت‏،‌ 1995 م‏.

Golomberk, Lisa, “From Timur to TivoliI: reflections on Il Giadino All Italiana”, Muqarnas , Necipoglu, Gulru, V.25, Brill NV, Leiden,The Netherlands, copyright 2008.

Lehrman, Jonas, Eaethly Paradise(Garden and Courtyard in Islam), Berkeley and Los Angeless,University of California Press, 1980.

Tabbaa, Yasser, "The Medieval Islamic Garden: Typology and Hydraulics”, Garden History: Issues, Approaches, Methods, John Dixon Hunt, Washington, Harvard University,1992.