هفت دور تاریخ مقدس بشری از دیدگاه اسماعیلیان

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 6، دوره 40، شماره 2 - شماره پیاپی 81، آبان 1387، صفحه 170-212   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v40i2.3174

نویسنده

علی رضا روحی میرآبادی^*

چکیده

در نیمة دوم قرن دوم هجری فرقة اسماعیلیه که به امامت اسماعیل پسر امام جعفرصادق(ع) معتقد بودند، شکل گرفت. اسماعیلیان دیدگاه های ویژه‌ای را دربارة امامت مطرح کردند. از دیدگاه آنان هستی یک لحظه بدون وجود امام نمی‌تواند باقی بماند وانسان همواره به معلم و مقتدا و رهبری معصوم نیاز دارد. اسماعیلیان تلاش های بسیاری کردند تا سابقة امامت را به سرآغاز خلقت برسانند. برای این منظور نظریه‌ها و تفسیرهای خاصی از تاریخ و نبوت ارائه داشتند.
بر اساس این نظریه تاریخ مقدس بشری از هفت دور تشکیل شده است و در طی این هفت دور انسان به تکامل می‌رسد. هر دور با ظهور یک پیامبر که به آ‌ن ناطق نیز می‌گویند و وصی او که به آن صامت یا اساس نیز گفته می‌شد، همراه است و پس از آن ها هفت امام می آیند که هر یک پس از دیگری به امامت می‌رسند. بدون شک، در شکل‌گیری این عقیده اندیشه‌های نو افلاطونی تأثیر داشته است.
«ناطق» جایگاه تنزیل احکام از سوی خداوند به مردم و «اساس» جایگاه تأویل احکام را دارا است و امام هم ظاهر و باطن شریعت را بیان می‌کند.
در شش دور نخست آدم(ع)، نوح(ع)، ابراهیم(ع)، موسی(ع)، عیسی(ع) و محمد(ص) صاحب شریعت هستند و با آمدن هر ناطق جدید شریعت قبلی نسخ می‌شود. البته در منابع کهن اسماعیلی اختلاف نظرهایی در این خصوص دیده می‌شود.
اسماعیلیان برای تبیین بهتر این موضوع به تفسیرهای باطنی خاصی از موضوع امامت و اشتهار عدد هفت و جایگاه ناطق دست زده‌اند. این مقطع زمانی که برای هر ناطق درنظر گرفته شده ممکن است دور کشف یا دور ستر و نیز ممکن است دور کبیر یا دور صغیر باشد که هر کدام در اصل مقاله به طور مشروح توضیح داده شده است.
در این مقاله سعی شده است با استفاده از منابع کهن کلامی و تاریخی اسماعیلیان به بررسی این عقیده پرداخته شود.
کلید واژه‌ ها: اسماعیلیان، هفت دور، ناطق، امام، دورکشف، دورستر، دور کبیر، دور صغیر.

مراجع

ابراهیم‌ حسن، حسن، و طه احمد شرف؛ عبید‌الله المهدی امام  الشیعة الاسماعیلیه و مؤسس الدولة الفاطمیة فی بلاد المغرب، مکتبة النهضة المصریة، مصر.

ابن ابی السالم الوداعی، علی‌بن‌حنظله؛ سمط الحقایق فی عقائد الاسماعیلیة.

ابن‌‌هیثم، جعفر‌بن‌احمد؛ المناظرات، ‌تصحیح Welferd Madlung و Paulu Walker، مؤسسه مطالعات اسماعیلی، لندن، 2000م.

اربعه کتب اسماعیلیه، تصحیح اشتروطمان،‌ بیروت، مجمع علمی گوتنگین مؤسسة النور للمطبوعات، 2002م.

اربع رسائل اسماعیلیه، تحقیق عارف تامر، منشورات دار مکتبة الحیاة، بیروت،1978م.

اسماعیلیه مجموعه مقالات، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، قم، 1381.

اشعری، علی؛ مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ترجمة محسن مؤیدی، انتشارات امیرکبیر، تهران.

اشعری قمی، سعد‌بن‌عبدالله؛  المقالات والفرق، تصحیح محمدجواد مشکور، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 13631.

ایران و یمن سه رسالة اسماعیلی، تصحیح و ترجمه و شرح به فرانسه هنری کربین، قسمت ایرانشناسی ایران و فرانسه، تهران، 1340.

بزون، حسن؛ القرمطة بین الدین و الثورة، مؤسسه انتشارات العربی، لبنان، 1997م.

بغدادی، عبدالقادر؛ الفرق بین الفرق، تصحیح محمدبن‌الحسن الکوثری، مرکز نشر الثقافه الاسلامیه، قونیه، 1367ق.

تامر، عارف؛ الامامة فی الاسلام، دارالکتب العربی، بیروت، بی‌تا.

تامر، عارف ؛ تاریخ الاسماعیلیة، ریاض‌الرئیس للکتب والنشر، لندن، 1991م.

ثابت‌بن‌سنان؛ اخبار القرامطة فی الحساء، الشام، العراق،الیمن، تصحیح سهیل زکار، دارالکوثر، ریاض، بی‌تا.

جعفی، مفضل‌بن‌عمر؛ الهفت الشریف من فضائل مولانا جعفر الصادق(ع)، تحقیق و تقدیم مصطفی غالب، دارالاندلس للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت.

جمال‌الدین، محمدسعید؛ دولة الاسماعیلیة فی ایران، دارالثقافه، قاهره ،1419ق.

حامدی، ابراهیم‌بن‌حسین؛ کتاب‌ کنزالولد، تصحیح مصطفی غالب، دارالنشر فرانز شتایز، لیسابدن، 1391ق.

خراسانی فدائی، محمدبن‌زین‌العابدین؛ تاریخ الاسماعیلیة یا هدایة المؤمنین الطالبین، تصحیح الکساندر سیمونوف، انتشارات اساطیر، تهران، 1373.

داعی ادریس، عمادالدین؛ عیون‌الاخبار و فنون الآثار، تصحیح مصطفی غالب، دارالاندلس، بیروت، 1986م.

دخویه؛ قرمطیان بحرین و فاطمیان، ترجمة محمدباقر امیرخانی، انتشارات سروش، تهران،1371.

دفتری، فرهاد؛ تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمة فریدون بدره‌ای، نشر فرزان، تهران، 1375.

دفتری، فرهاد؛ سنتهای عقلانی در اسلام، ترجمة فریدون بدره‌ای، نشر فرزان، تهران، 1380.

رازی، احمدبن‌حمدان؛  کتاب الاصلاح، به اهتمام حسین‌ مینوچهر و مهدی محقق، مقدمة انگلیسی شین­نوموتو، انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، دانشگاه مک‌گیل،‌ 1377.

رسائل اخوان  الصفا و خُلان الوفا، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1405ق.

سبحانی، جعفر؛ تاریخ الاسماعیلیة و فرق الفطحیة، الواقفیة، القرامطه، الدروز و النصریة، دارالاضواء، بیروت، 1419ق.

سجستانی، ابویعقوب؛ کشف المحجوب، به قلم هنری کربین، تهران، کتابخانة طهوری، 1367.

سجستانی، ابویعقوب؛ الینابیع، تصحیح مصطفی غالب، المکتب التجاری للطباعه و التوزیع و النشر، بیروت، 1965م.

شهرستانی، محمدبن‌عبدالکریم‌احمد؛ الملل و النحل، تصحیح صدقی جمیل العطار، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، 1422ق.

طوسی، نصیرالدین؛ روضة التسلیم یا تصورات، تصحیح و لادیمیر ایوانف، جامی، تهران، 1363.

عثمان، هاشم؛ الاسماعیلیة بین الحقائق و الاباطیل، تقدیم عارف تامر، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1419ق.

غالب، مصطفی؛ الامامة و القائم القیامة، داروالمکتبه الهلال، بیروت، 1981م.

غالب، مصطفی؛ تاریخ الدعوة الاسماعیلیة منذ اقدم العصور حتی عصرنا الحاضر، دارالاندلس، بیروت، 1965م.

قاضی نعمان، نعمان‌بن‌حیون، شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار، تصحیح سیدمحمد حسینی جلالی، مؤسسة نشر اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.

قاضی نعمان، نعمان‌بن‌حیون؛ رسالة افتتاح الدعوة، تصحیح وداد القاضی، دارالثقافه،‌بیروت.

قاضی نعمان، نعمان‌بن‌حیون؛ اساس التأویل، تصحیح عارف تامر،‌ منشورات دار الثقافه، بیروت، بی‌تا.

قبادیانی، ناصرخسرو؛ وجه دین، تصحیح دکتر غلامرضا اعوانی، مقدمة انگلیسی سیدحسین نصر، انجمن شاهنشاهی ایران، تهران، 1397ق.

قبادیانی، ناصرخسرو؛ خوان الاخوان، با مقدمه و حواشی ع.قویم، انتشارات کتابخانه بارانی، تهران، 1338.

قبادیانی، ناصرخسرو؛ جامع الحکمتین، تصحیح هنری کربین و محمد معین، کتابخانه طهوری، 1363.

قبادیانی، ناصرخسرو؛ گشایش و رهایش، تصحیح سعید نفیسی به  اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار، انتشارات اساطیر، تهران،1380.

قرطبی، عریب‌بن‌سعد؛ صلة تاریخ  الطبری، بریل، لیدن، هلند، 1897م.

کرمانی، احمد حمیدالدین؛ مجموعة رسائل الکرمانی، تصحیح مصطفی غالب، مؤسسة الجامعیة للدراسات و  النشر و التوزیع، بیروت، 1407ق.

کرمانی، احمد حمیدالدین؛ الریاض  فی الحکم بین الصادین صاحبی الاصلاح و النصرة، دارالثقافه، بیروت، بی‌تا.

کرمانی، احمد حمیدالدین؛ المصابیح فی اثبات الامامة، تصحیح مصطفی غالب، منشورات حمد، بیروت،1969م .

مادلونگ، ویلفرد؛ فرقه‌های اسلامی،‌ ترجمة ابوالقاسم سری، انتشارات اساطیر، تهران، 1381.

مادلونگ، ویلفرد؛ مکتبها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ترجمة جواد قاسمی، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1375ش.

مسعودی،‌ علی‌بن‌حسین؛ التنبیه و الاشراف، ترجمة ابوالقاسم پاینده، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1365ش.

مسکویه، ابوعلی؛ تجارب الامم، ترجمة علینقی منزوی، انتشارات توس.

مطلی،ابن‌عبدالرحمن؛ المجالس المستنصریه، تصحیح و تقدیم الدکتور محمد زینهم و محمد عزب، مکتبه مدبولی، قاهره، 1413ق.

مقریزی، احمدبن‌علی؛ اتعاظ الحنفاء باخبار ائمة الفاطمیین الخلفاء، تصحیح جمال‌الدین الشیال، قاهره، 1416ق.

منتخبات اسماعیلیه، تصحیح الدکتور عادل العوّا، مطبعة الجامعة السوریة، دمشق، 1378ق.

نوبختی، حسن ‌بن ‌موسی؛ فرق الشیعة، تصحیح سید محمد صادق آل بحرالعلوم، المطبعة الحیدریة، نجف، 1355ق.

ولید، علی‌بن‌محمد؛ تاج العقائد و معدن الفوائد،  تصحیح عارف تامر، مؤسسه عزالدین للطباعه و النشر، بیروت،1403ق.

هاجسن، مارشال؛ فرقة اسماعیلیه؛ هفت باب، ترجمة فریدون بدره‌ای، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، 1369.

Corbin, henry, Cyclical time and ismaili gnosis, iandan,1983.