درآمدی بر جایگاه اخلاق در ازدواج و حقوق خانواده

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 43، شماره 2 - شماره پیاپی 87، دی 1390   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.3363

نویسنده

محمد مهدی زارعی^*

استادیار دانشگاه مازندران

چکیده

در طول تاریخ، نهاد خانواده با فراز و نشیبهای متعددی همراه و با ناهنجاریها و مشکلات عدیده‌ای به ویژه در بُعد تربیتی و اخلاقی دست به گریبان بوده است. اوج بی‌سامانی اخلاقی و تربیتی در این کانون، به مقاطع زمانی قبل از اسلام (دوران جاهلیت) بر می‌گردد. هرچند در قرون معاصر نیز این نهاد مقدس دستخوش تغییرات تکان دهنده‌ای شده است که خاستگاه آن در حوزۀ اخلاق قابل جستجو است. در این مقاله به بررسی بعد اخلاقی حقوق و تکالیف خانواده در اسلام پرداخته شده است. در این راستا، دیدگاه اسلام نسبت به الگوهای غیراخلاقی ازدواج و خانواده در قبل از اسلام و دوران معاصر تبیین گشته و حقوق و تکالیف حاکم بر خانوادۀ اسلامی با تأکید بر مقاصد اخلاقی معرفی شده است و این مطلب به اثبات می‌رسد که علی‌رغم وجود برخی از شبهات، ظهور اخلاق و آمیختگی آن با قوانین و مقررات خانواده، در حقیقت ضامن اجرایی آن به شمار می‌رود و عناصر موجود در خانواده با وجود این دسته از حقوق و تکالیف اخلاق‌محورانه، به استحکام این کانون مقدس می‌پردازند. به همین منظور به برخی از احکام فقهی و حقوقی از قبیل حقوق و تکالیف والدین و فرزندان و روابط حاکم بر زن و شوهر در خانواده با رویکرد اخلاقی پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها

خانوداه؛ اخلاق؛ حقوق خانواده؛ ازدواج

مراجع

آلوسی بغدادی، شهاب الدین محمود؛ روح المعانی فی تفسیر السبع المثانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

إبن ‌إدریس، محمّد؛ الـسّـرائـر، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1411ق.

إبن ‌‌أبی ‌جـمـهور، محمد بن علی؛ عَــوالـِـی الـلّـئــالـی العـزیـزیّـة فی الاحادیث الدّیـنـیّـة، قم، 1403ق/1983م.

ابن بابویه، محمد بن علی؛ معانی الاخبار، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، انتشارات جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، 1361ش.

إبن سینا، حسین ابن عبدالله؛ تدبیر منزل، نگارش محمد نجفی، تهران، انتشارات ابن سینا، 1319 ش.

ابن علامه، محمد بن حسن؛ ایضاح الفوائد، تحقیق کرمانی و اشتهاردی و بروجردی، قم، ناشر: آیت الله شاهرودی.

ابن فهد حلی، احمدابن محمد؛ المهذب البارع فی شرح المختصرالنافع، قم، مؤسسۀ نشراسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین.

ابن کثیر، اسماعیل؛ تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالمعرفة.

إبـن‌مـنـظـور؛ لسان العرب، بیروت، دار إحیاء الـتّـراث العربی، 1416‌ق.

اردبیلی، احمد بن محمد؛ مجمع الفائدة و البرهان، تحقیق مجتبی عراقی، شیخ علی‌پناه اشتهاردی‌و حسین یـزدی اصفهانی، قم، نشر جامعه مدرسیـن.

ـــــــــــ؛ زبدة البیان فی احکام القرآن، تحقیق محمد باقر بهبودی، انتشارات رضوی، تهران.

امین اصفهانی، بانو؛ مخزن العرفان، اصفهان، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

امامی، حسن؛ حقوق مدنی، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، 1371ش.

انیس، ابراهیم؛ المعجم الوسیط، ، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

بـحـرانـی، یوسف؛ الحدائق الناضرة، با تحقیق محمد‌تقی ایروانی، قم‌، انتشارات جامعه مدرّسیـن.

بیهقی، احمد بن الحسین بن علی؛ السنن الکبری، بیروت، دارالفکر.

تبیان (جایگاه زن در اندیشه امام خمینی) دفتر هشتم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

 ترمذی، محمدبن عیسی؛ سنن الترمذی، تحقیق عبدالرحمن محمد عثمان، بیروت، دارالفکر، 1403ق.

توفیقی، حسین؛ آشنایی با ادیان بزرگ، تهران، سازمان انتشاراتی سمت، 1385ش.

جوهری، اسماعیل بن حماد؛ الصحاح تاج اللغة و الصحاح العربیة، تحقیق احمد عبد الغفور عطار، بیروت، دارالعلم،‌1990م.

حرّانی، حسن بن علی؛ تحف العقول عن آل الرسول(ص)، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1404ق.

حرّ عاملی، محمد بن حسن؛ وسـائـل الـشیـعة الی تـحـصـیـل مـسـائل الشریـعـة، تحقیق ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

خمینی، روح الله؛ استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی،1366

ـــــــــــ ؛ تـحـریـر الـوسـیـلـة، قم، جامعه مدرسین، 1404‌ق.

ـــــــــــ ؛ کتاب الطهارة ، قم ، انتشارات اسماعیلیان، 1410ق.

خویی، ابوالقاسم؛ توضیح المسائل، قم، چاپخانه علمیه، 1407ق

راغب اصفهانی، حسین؛ المفردات فی غریب القرآن، مصر، 1404ق.

رشید رضا، محمد؛ تفسیر المنار، بیروت، دارالفکر.

زبیـدی، محمـد مرتضی؛ تاج العـروس من جواهر القاموس، بیروت، انتشارات مکتبة الحیاة.

زُحیلی، وهبة؛ الاسرة المسلمة فی عالم المعاصر، دمشق، انتشارات دارالفکر، الاعادة الثالثه، 1427ق.

سبحانی، جعفر؛ منشور جاوید، تفسیر موضوعی قرآن کریم،قم، انتشارات توحید،1383ق.

سید ‌مرتضی؛ علی بن حسین؛  الانتصار، قم، مؤسسة ‌النشر‌الاسلامی.

سیوری، مقداد بن عبدالله؛ کنز العرفان، تهران، المکتبة المرتضویّه، 1385‌ق.   

 شوکانی، محمد بن علی؛ نیل الاوطار من احادیث سید الاخیار، بیروت، دارالجلیل، 1255ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی؛ مسالک الافهام إلی تنقیح شرایع الاسلام، قم، موسسة المعارف الاسلامیه، 1416‌ق.

ـــــــــــــــــــــــ ؛ ‌الروضة البهیة فی شرح اللمعه الدمشقیه، انتشارات اسلامیه.

شیخ مفید، محمد بن نعمان؛ المقنعه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1410ق.

صابونی، محمدعلی؛ روائع البیان، بیروت،مؤسسه عزالدین،1407ق.

صادقی، سهیلا، جالش فمنیسم و مادری، فصلنامه کتاب زنان، تهران، شورای فرهنگی اجتماعی زنان، سال هفتم، تابستان1384.

طباطبایی، علی؛ ریاض المسائل؛ مؤسسه آل البیت،  چاپ اول، 11جلدی، 1404 ق.

طباطبایی، محمد حسین؛  المیزان فی تفسیر القرآن، قم ، انتشارات جامعه مدرسین.

طباطبایی یزدی، محمد کاظم؛ العروة الوثقی، تهران، مکتبة المرتضویة.

طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، لبنان، مؤسّسة الاعلمی.

 ـــــــــــ ؛ مکارم الاخلاق، منشورات الشریف الرضی، الطبعة السادسة، 1392ق.

ـــــــــــ. ؛ تفسیر جوامع الجامع، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1418ق.

طبری، محمد بن جریر؛ جامع البیان عن تأویل آیات القرآن، چاپ، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1412ق.

طریـحی، فخرالدین؛ مجمع البحرین، به تحقیق احمد حسینی، نشر الثقافة الاسلامیة، 1408ق.

ـــــــــــ ؛ تفسیر غریب القرآن، قم ، انتشارات زاهدی.

طوسی، محمد بن حسن؛ المبسوط فی الفقة الامامیة، تحقیق محمد باقر بهبودی، ناشر مکتبة المرتضویة،  1387ق.

ـــــــــــ ؛ تـهـذیـب الاحکام فی شرح الـمقـنـعـة، تحقیق حسن موسوی خر‌سان،‌تهران، دارالکتب الاسلامیة.

ـــــــــــ ؛ الخلاف، تحقیق سید علی الخراسانی و شهرستانی، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، 1417 ق.

طوسی، محمد بن علی؛ الوسیله الی نیل الفضیله، تحقیق محمد الحسون، قم ، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی، 1408ق.

طوسی، محمد بن محمد؛ اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینو‌ی و علیرضا حیدری، تهران، انتشارات خوارزمی، چاپ اول، 1365‌ش

عابدینی مطلق، کاظم؛ مجموعه کبیر از خاتم الانبیاء(ص)تا خاتم الاوصیاء(نهج الفصاحه، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه و صحیفه مهدیه)، قم، انتشارات فراگفت، 1387.

علامه حلی، حسن بن یوسف ؛ تحریرالاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، تحقیق بهادری، قم، مؤسسۀ امام صادق(ع)،1420ق.

ـــــــــــ ؛ تذکرة الفقهاء، قم، انتشارات مکتبة الرضویة لاحیاء الاثار الجعفریة.

ـــــــــ‌؛ مـخـتـلـف الـشـیـعـة، قم‌، تحقیق مؤسّسه نشر اسلامی ،‌1415ق.

غزالی، محمدبن محمد؛ مجموعه رسائل، بیروت، دارالکتب العلمیه.

فراهیدی، خلیل بن احمد؛ کتاب الـعـیـن، قم ، دارالهجرة، چاپ اول‌، 1405ق.

فخر‌رازی، محمد بن عمر؛  التفسیر الکبیر، مطبعة البهیة المصریة، میدان جامع الازهر، 1357ق.

فیروز آبادی، مرتضی؛القاموس المحیط، عرضه شده در ضمن لوح فشرده مکتبة اهل البیت.

فیض ‌کاشانی، محمد محسن؛ الـمـحـجـة الـبـیـضـاء فـی تـهـذیـب الاحـیـاء،‌ جامعه مدرسین قم.

ـــــــــــ  ؛ مـفـاتـیـح الـشـرایـع، قم، مجمع الذخائر الاسلامیة، 1401ق.

قربانی لاهیجی، زین العابدین؛ تفسیر جامع آیات الاحکام، قم، نشر سایه، چاپ اول 1381ش.

قرطبی، محمد بن احمد؛  الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.

کدیور، محسن؛ مقالة «حقوق زنان در اسلام معاصر از زاویه‌ای دیگر»، ایسنا، 15/6/1382.

کـرکـی، علی بن حسین؛ جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مدرسة آل‌البیت لإحیاء‌الـتـراث، الطبعة‌الاولی، 1408‌ق.

کلینی، محمد بن یعقوب؛  الکافی، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1414ق.

گلپایگانی، محمد‌رضا؛ مجمع المسائل، قم، دفتر آیة الله سید حسین ایوقی، 1376ش.

مـتّـقـی هـنـدی، علاءالدین علی؛ کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، به تحقیق بکری حیانی، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1409ق.

مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار ائـمـة  الاطهار، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ق.

محقق حلّی، جعفر بن حسن؛ شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، با تعلیق صادق شیرازی، تهران، انتشارات استقلال، الطبعة الثانیة، 1409‌ق.

ـــــــــــ ؛ المعتبر فی شرح المختصر، با اشراف نصر مکارم شیرازی، قم، انتشارات سید الشهدا، 1364 ش.

مطـهری، مرتضی؛ نظام حقوق زن در اسلام، تهران، انتشارات صدرا،1369، چاپ چهاردهم.

مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیست و نهم، 1372ش.

ـــــــــــ ؛ کتاب النکاح (سلسله مباحث خارج فقه)، قم، مدرسة الامام علیّ بن أبی‌طالب، چاپ اول، 1382‌ش.

مؤسسه آموزشی امام خمینی؛ تقویت نظام خانواده و آسیب شناسی آن، قم، 1386.

 صاحب جواهر، محمد‌حسن؛ جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تحقیق عباس قوچانی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1367‌ش.

نوری، میرزا حسین؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، موسسه آل البیت ، چاپ اول، 1407ق.

نووی، محیی الدین؛ المجموع فی شرح المهذب، بیروت، انتشارات دارالفکر.

هاشمی، علی؛ المرأة فی الشعر الجاهلی، مطبعة المعارف، بغداد ، 1960 م.

هندی (اصفهانی)، محمد بن حسن؛ کشف الـلّـثـام، قم، کتابخانه‌آیة‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، 1405‌ق.

پایگاههای اینترنتی حوزه، بشارت و ویکیپدیا (دانشنامۀ آزاد).