وضعیت علوم غریبه پس از حمله مغول بررسی موردی آثار ملاحسین واعظ کاشفی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 4، دوره 47، شماره 2 - شماره پیاپی 95، اسفند 1394، صفحه 137-157   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v47i12.57652

نویسندگان

مصطفی گوهری فخرآباد^{* 1}؛ محمدعلی کاظم بیکی²

¹دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشگاه تهران

چکیده

علوم غریبه پس از حمله مغول در ایران رواج فوق العاده ای یافت. شکست های پی در پی از اقوام بیگانه در این گروش عام، نقش عمده ای داشت. این موضوع موجب رسوخ برخی باورها در میان مردم گردید که عده ای از آنها را می توان از اسباب انحطاط فکری ایرانیان و از موانع رشد و پیشرفت علوم طبیعی (تجربی) دانست. ملاحسین واعظ کاشفی که یکی از وعّاظ خوش نام و علمای دینی کثیرالتالیف این دوره بود در گسترش و رواج این علوم نقش عمده ای ایفا کرد. او در آثار خود کوشید دانش خود را در این زمینه در اختیار توده مردم قرار دهد. محتوای آثار او نشان می دهد باورهایی همچون محتوم بودن سرنوشت، تسخیر اجنّه و سایر نیروهای غیبی برای رفع حوائج مادی، متوسّل شدن به ستارگان برای آگاهی از سرنوشت خود و سپس پناه بردن به اوراد و طلسمات و ادعیه ساختگی برای دفع شومی این حوادث، در آن روزگار امری کاملا پذیرفته شده و عادی بود.

کلیدواژه‌ها

علوم غریبه؛ تیموریان؛ ملاحسین واعظ کاشفی

مراجع

ابن‌خلدون، عبدالرحمان، مقدمه ابن‌خلدون، ترجمه محمدپروین گنابادی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1345ش.

ابن ندیم [الندیم]، ابوالفرج محمد بن اسحاق، الفهرست، دارالمعرفه، بیروت، 1417ق/1997م.

استوری، ادبیات فارسی برمبنای تألیف استوری، ترجمه یو. ا. برگل، مترجمان یحیی آرین‌پور، سیروس ایزدی، کریم کشاورز، تحریر احمد منزوی، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1362ش.

ثبوت، اکبر، «حروفیه»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دایره المعارف اسلامی، تهران، 1388ش.

جامی، ملاعبدالرحمان، شواهد النبوة، به کوشش حسن امین، تهران، میر کسری، 1379.

حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.

خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمددبیر سیاقی، کتابفروشی خیام، تهران، 1362ش.

خواندمیر، غیاث‌الدین، روضة الصفا (ج7)، خیام، تهران، 1339ش.

خواندمیر، غیاث‌الدین، مکارم الاخلاق، به کوشش محمداکبر عشیق، میراث مکتوب، تهران، 1378ش.

خوانساری، میرزا محمدباقر موسوی، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، به کوشش اسدالله اسماعیلیان، مکتبه اسماعیلیان، تهران، 1391ق.

ذاکری، مصطفی، «حروف، علم»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دایره المعارف اسلامی، تهران، 1388ش.

رساله مزارات هرات (شامل سه رساله در مشاهیر و بزرگان هرات)، به کوشش فکری سلجوقی، بی‌نا، کابل، 1967م.

سجادی، سید احمد، «علوم غریبه»، دایره المعارف تشیع، نشر شهید سعید محبی، تهران، 1384ش.

سید بن طاووس، رضی‌الدین ابوالقاسم علی بن موسی، کشف المحجّه لثمرة المحبّه، المطبعه الحیدریه، نجف، 1370ق/1950م.

سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1385ش.

شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، کتابفروشی اسلامیه، تهران، 1354ش.

شیبی، تشیع و تصوف تا پایان سده دوازدهم هجری، امیرکبیر، تهران، 1385ش.

صدوق، ابوجعفر محمد بن علی، معانی الاخبار، به کوشش علی‌اکبر غفاری، انتشارات اسلامی، بی‌جا، 1361ش.

فرهانی منفرد، مهدی، پیوند سیاست و فرهنگ در عصر زوال تیموریان و ظهور صفویان، انجمن آثار و مفاخر ملی، تهران، 1382ش.

کاسیرر، ارنست، رساله‌ای در باب انسان: درآمدی بر فلسفه فرهنگ، ترجمه بزرگ نادرزاد، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1380ش.

کاشفی، ملاحسین واعظ، آیینه اسکندری، کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد، ش 1.

کاشفی، ملاحسین واعظ، اسرار قاسمی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

کاشفی، ملاحسین واعظ، جواهر التفسیر، به کوشش جواد عباسی، میراث مکتوب، تهران، 1379ش.

کاشفی، ملاحسین واعظ، جواهر التفسیر لتحفة الامیر، کتابخانه مجلس، ش 12165.

کاشفی، ملاحسین واعظ، الرسالة العلیّة فی الاحادیث النبویة، به کوشش سید جلال‌الدین محدث، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1344ش.

کاشفی، ملاحسین واعظ، روضة الشهداء، به کوشش محمد روشن، صدای معاصر، تهران، 1390ش.

کاشفی، ملاحسین واعظ، فتوت نامه سلطانی، به کوشش محمدجعفر محجوب، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1350ش.

کاشفی، ملاحسین واعظ، لوایح القمر، کتابخانه مجلس، ش 6120.

کاشفی، ملاحسین واعظ، المرصد الاسنی فی استخراج الاسماء الحسنی، کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران، مجموعه 589 د، ص 32 ـ 71.

کاشفی، ملاحسین واعظ، مشیخه، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش 2143، ص 113 ـ 126، 165 ـ 172.

کاشفی، ملاحسین واعظ، مواهب عَلِیّه یا تفسیر حسینی، به کوشش سید محمدرضا جلالی نائینی، کتابفروشی اقبال، تهران، 1329ش.

کاشفی، فخرالدین علی، رشحات عین الحیات، به کوشش علی‌اصغر معینیان، بنیاد نیکوکاری نوریانی، تهران، 2536 شاهنشاهی.

کاشفی، فخرالدین علی، حرز الامان من فتن الزمان، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش 2828.

گوهری فخرآباد، مصطفی، زمانه و کارنامه ملاحسین واعظ کاشفی، رساله دکتری دانشگاه تهران، 1391ش.

محجوب، محمدجعفر، «اصول فتوت از نظر مولانا حسین بن علی واعظ کاشفی»، مجموعه مقالات نخستین کنگره تحقیقات ایرانی، به کوشش غلامرضا ستوده، دانشگاه تهران، تهران، 1349ش.

منز، بئاتریس فوربز، قدرت، سیاست و مذهب در ایران عهد تیموری، ترجمه جواد عباسی، دانشگاه فردوسی مشهد مشهد، ، 1390ش.

نراقی، ملا احمد، خزائن، ناشر دیجیتالی، مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان.

نصر، حسین، علم و تمدن در اسلام، علمی و فرهنگی، تهران، 1384ش.

نظامی باخرزی، منشأ الانشاء، به کوشش رکن‌الدین همایون فرخ، انتشارات دانشگاه ملی ایران، تهران، 1357ش.

نوایی، امیر علیشیر نوایی، مجالس النفائس، به کوشش علی‌اصغر حکمت، منوچهری، تهران، 1332ش.

نوایی، امیر علیشیر نوایی، مجالس النفائس (ترکی)، کتابخانه آستان قدس رضوی، ش 41.

واصفی، زین‌الدین محمود، بدایع الوقایع، به کوشش الکساندر بلدروف، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1349ش.

Beveridge,H.,”KhwândmÎr” ,EI2, E. J. BRILL, LEIDEN,1978.

A.Bausani,” HURûFÎYYA”,EI2, : E. J. BRILL, LEIDEN,1978.

Fahd, T. IKHTÎYÂRÂT, EI2, E. J. BRILL, LEIDEN, 1970.

Fahd, T., “NUDJÛM” (AHKÂM), EI2, E. J. BRILL, LEIDEN,1995.

Lory,P."KâshifÎsAsrâr-iQâsimÎ and TÎmÛrid Magic", Iranian Studies, v. 36, no. 4, 2003, p. 531 – 542.

Tourkin, Sergei and Vesel, ziva,"The Contribution of HusaynVâiẓ-iKâshifÎ to the Transmission of Astrological Texts", Iranian Studies, v. 36, no. 4, 2003, p. 589 – 600.

Yousofi, GholamHosein, “kâshifΔ ,EI2, E. J. BRILL, LEIDEN,1978.