تحلیل مفهوم انسجام ساختار فضایی در محله های تاریخی با روش نحو فضا (نمونۀ موردی: محله های تاریخی شهر همدان)

جغرافیا و توسعه فضای شهری

مقاله 10، دوره 4، شماره 2 - شماره پیاپی 7، اسفند 1396، صفحه 205-219   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/gusd.v4i2.55960

نویسندگان

سعید علی تاجر^* ؛ مینا صحرایی

دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

محله‌های تاریخی ایران به‌عنوان هستۀ اولیۀ پیدایش شهرهای ایرانی، دارای اصول و ویژگی‌های معماری و شهرسازی کهن ایرانی- اسلامی بوده و هستند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های معماری و شهرسازی کهن ایرانی- اسلامی، انسجام آن‌هاست. این کیفیت حاصل پیوند و ارتباط اجزای تشکیل‌دهندۀ آثار معماری و شهرهاست. افزایش جمعیت و ظهور فناوری‌های جدید، ساختار شهرها را دستخوش تحولاتی کرد که منجر به ازبین‌رفتن وحدت و انسجام در معماری و شهرسازی گذشته شد. شهرها و محله‌ها مجموعه‌ای از بناها و فضاها به‌صورت ساختارهای مستقل و مجزایی شدند که بی‌ارتباط با عناصر هم‌جوار خود هستند. هدف این پژوهش، تحلیل مفهوم انسجام و عوامل زمینه‌ساز آن در معماری و شهرسازی کهن ایرانی- اسلامی و به‌طور خاص در محله‌های تاریخی است. در این راستا، با استفاده از روش نحو فضا به بررسی این ویژگی در چهار محلۀ تاریخی شهر همدان پرداخته شده است. فضای محله‌های مورد نظر به‌صورت محوربندی‌شده با متغیر انسجام تحلیل و بررسی شده است. مقایسه و تحلیل نتایج نشان می‌دهد در محله‌های تاریخی اگر ساختار فضایی آن‌ها -که به‌صورت مرکز محله‌ای و سلسله‌مراتبی است- حفظ شود، انسجام فضایی از بین نمی‌رود و به‌طورکلی، هرچه تخریب بافت و ساخت‌وسازهای جدید در محله‌های تاریخی کمتر باشد، ساختار آن‌ها منسجم‌تر است و این مسئله بر ساختار و روابط اجتماعی ساکنان محله تأثیرگذار است. نتایج این پژوهش می‌تواند زمینه‌ساز ارائۀ الگوهایی مناسب برای محله‌های جدید، توسعۀ محله‌های تاریخی و حفظ ساختار منسجم آن‌ها باشد. همچنین، بستری برای پژوهش‌های آینده در راستای ویژگی‌های خاص محله‌های تاریخی فراهم می‌شود.

کلیدواژه‌ها

انسجام؛ محله های تاریخی؛ نحو فضا؛ هم‌پیوندی

مراجع

1. اردلان، ن. و بختیار، ل. (1380). حس وحدت. تهران: نشر خاک.

2. بورکهارت، ت. (1365). هنر اسلامی؛ زبان و بیان، (مترجم: مسعود رجب‌نیا). تهران: انتشارات سروش؛ صداوسیمای جمهوری اسلامی.

3. بیکن، ا. (1386). طراحی شهرها. (مترجم: فرزانه طاهری). تهران: انتشارات شهیدی.

4. بیگلری، ا. (1356). بازارهای ایران. تهران: بنیاد همدمی.

5. تولایی، ن. (1379). شکل شهر منسجم: مطالعۀ انسجام کالبدی شهر در اندیشه و عمل. پایان‌نامۀ منتشرشدۀ دکتری شهرسازی). دانشگاه تهران. تهران، ایران.

6. جعفری‌بهمن، م.ع. و خانیان، م. (1391). مشکل‌یابی طرح‌های جامع از دیدگاه رفتاری و مقایسۀ آن با وضع موجود به روش چیدمان فضا (space syntax) نمونۀ: موردی: محله کبابیان شهر همدان. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، (9)، 295-285.

7. چلبی، م. (1375). جامعه‌شناسی نظم: تشریح و تحلیل نظری نظم اجتماعی. تهران: نشر نی.

8. حق‌شناس ع. م.، سامعی ح. و انتخابی، ن. (1387). فرهنگ معاصر هزاره (انگلیسی-فارسی). تهران: انتشارت فرهنگ معاصر.

9. ریسمانچیان، ا. و بل، س. (1389). شناخت کاربردی روش چیدمان فضا در درک پیکره‌بندی فضایی شهرها. هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، (43)، 56-49.

10. زارعی، م. ا. (1390). ساختار کالبدی-فضایی شهر همدان از آغاز دورۀ اسلامی تا پایان دورۀ قاجار براساس مدارک و شواهد موجود. نامۀ باستان‌شناسی، (1)، 82-57.

11. عباس‌زادگان، م. و آذری، ع. (1391). سنجش معیارهای مؤثر بر ایجاد محورهای پیاده‌مدار با به‌کارگیری سیستم اطلاعات مکانی (GIS) و چیدمان فضا. انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، (4)، 68-55.

12. فلاحت، م.ص. و کمالی، ل. (1390)، انسجام در شهرهای کهن ایران-اسلامی. مجموعه‌مقالات اولین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی. تبریز: دانشگاه هنر اسلامی تبریز.

13. الکساندر، ک.، نیس، ه.، آنینو، آ. و کینگ، ا. (1373). تئوری جدید طراحی شهری. (مترجم: محمد تقی‌زاده مطلق). تهران: نشر توسعه.

14. کمالی پور ح.، معماریان غ. ح.، فیضی، م. و موسویانم. ف. (1391). ترکیب شکلی و پیکره‌بندی فضایی در مسکن بومی: مقایسۀ تطبیقی عرصه‌بندی فضای مهمان در خانه‌های سنتی کرمان. مسکن و محیط روستا، (138)، 16-3.

15. معماریان، غ. ح. (1387). سیری در مبانی نظری معماری. تهران: انتشارات سروش دانش.

16. معین، م. (1375). فرهنگ فارسی. جلد اول. تهران: انتشارات امیرکبیر.

17. نصر، س. ح. (1389). هنر و معنویت اسلامی. تهران: نشر حکمت.

18. Dawson, P.C. (2002). Space syntax analyze of central Inuit snow houses. Journal of Anthropological Archaeology, 21, 464-480.

19. Dursun, P. (2007, June). Space syntax in architectural design. In A. S. Kubat (Ed.), Proceedings of 6th International Space Syntax Symposium (pp. 056-1-12). Istanbul Technical University, Istanbul, Turkey.

20. Haq, S., & Zimring, C. (2003). Just down the road a piece: The development of topological knowledge of building layouts. Environment and Behavior, 35, 132-160.

21. Hillier, B. (1999). The hidden geometry of deformed grids: Or, why space syntax work, when it looks as though it should not. Environment and Planning B: Planning and Design, 26, 169-191.

22. Hillier, B. (2003). The architecture of seeing and going: Or, are cities shaped by bodies or minds? And is there a syntax of spatial cognition? In B. Hillier (Ed.), Proceedings of 4th International Space Syntax Symposium (pp 06-1-32). London, UK.

23. Hillier, B., & Hanson, J. (1984). The social logic of space. New York: Cambridge University Press.

24. Hillier, B., & Vaughan, L. (2007). The city as one thing. Progress in Planning, 67(3), 205-230.

25. Hillier, B., Penn, A., Hanson, J., Grajewski, T., & Xu, J. (1993). Natural movement: or, configuration and attraction in urban pedestrian movement. Environment and Planning B: planning and design, 20(1), 29-66.

26. Jiang, B., Claramunt, C., & Klarqvist, B. (2000). Integration of space syntax into GIS for modelling urban spaces. International Journal of Applied Earth Observation and Geoinformation, 2(3-4), 161-171.

27. Kamalipour, H., Dorrani, A. A., Soltani, S., Naser Alavi, S., & Mirzaei, E., (2013). Understanding continuity and change in the Persian vernacular settlements: A comparative syntactic analysis of urban public spaces in a case study. Current Urban Studies, 4, 130-138.

28. Lima, J.J. (2001). Socio-spatial segregation and urban form: Belem at the end of the 1990s. Geoforum, 32, 493-507.

29. Montello, D. R. (2007). The contribution of space syntax to a comprehensive theory of environmental psychology. In A. S. Kubat (Ed.), Proceedings of 6th International Space Syntax Symposium (pp. iv-1-12). Istanbul Technical University, Istanbul, Turkey.

30. Onder, D.E., & Gigi, Y. (2010). Reading urban spaces by the space-syntax method: A proposal for the South Halic Region. Cities, 27, 260–271

31. Peponis, J., & Wineman, J. (2002). The spatial structure of environment and behavior. In R Bechtel, & A. Churchman (Eds.), Handbook of Environmental Psychology (pp. 271-291). New York: John Wiley and Sons.

32. Rismanchian, O., Bell, S., & Mokhtarzadeh, S. (2012). Identifying accessibility problems in deteriorated urban areas: A case study of Tehran. In M. Greene, J. Reyes & A. Castro (Eds.), Proceedings of 8th International Space Syntax Symposium (8001:1- 19).Publishing Pontificia Universidad Catolica de Chile (PUC), Santiago de Chile: PUC

33. Steadman, P. (1983). Architectural morphology. London: Pion.

34. Webster, N. (1984). The new American Webster handy college dictionary. New York: The New American Library.