نگرش قبیله‌ای ترکمانان سلجوقی و تقابل آن با الگوی ملکداری ایرانی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 48، شماره 2 - شماره پیاپی 97، دی 1395، صفحه 87-104   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v0i0.58924

نویسنده

محسن مرسلپور^*

دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

نگرش قبیله ای ترکمانان به حکومت و الگوی ملکداری ایرانی دو گفتمان رقیب در دوره سلجوقی بودند که هر کدام تلاش می نمودند تا رقیب را از صحنه بیرون کنند، یا این که نگرش دیگر را تحت سلطه قرار دهند. در نگرش قبیله ای حکومت متعلق به تمام قبیله بود و خاندان حاکم به نمایندگی از آنها به حکومت می پرداخت. این نوع نگرش که نماینده اصلی آن امرای ترکمان بودند، قدرت رییس قبیله را محدود به سنت های ایلی می-نمود. اما در الگوی ملکداری ایرانی که در ابتدا برای ترکمانان بیگانه بود، قدرت در دست فرمانروا متمرکز بود. وی جایگاه فرابشری داشته و سایه خدا بر روی زمین بود و از این رو صاحب اموال و انفاس بوده و قدرت مطلق داشت. دیوانسالاران ایرانی مروّجان اصلی این نوع تفکر بودند و تعارض امرای ترکمان با وزرای ایرانی در قالب تقابل دو نگرش به حکومت قابل بررسی است. مقاله حاضر تعارض این دو نگرش را از مهم ترین مؤلفه های تأثیرگذار بر ساختار حکومت سلجوقی دانسته و بر آن است که با رویکردی تحلیلی به بررسی نگرش قبیله ای سلجوقیان و بویژه امرای ترکمان و تقابل آن با الگوی ملکداری ایرانی بپردازد. بر اساس آن چه در این مقاله حاصل شد، غزهای سلجوقی در بدو ورود به ایران تفکری محدود به سنت های قبیله و توأم با تمرکزگریزی داشتند و علیرغم تلاش های عناصر دیوانسالار ایرانی و موافقت سلاطین سلجوقی، نگرش قبیله ای امرای ترکمان پس از دوره خواجه نظام الملک که تحت تأثیر الگوی ملکداری ایرانی بود، با شدتی بیشتر نمود یافت که سبب تضعیف جایگاه دیوانسالاران و پیکارهای مداوم میان شاهزادگان و امرای سلجوقی بود.

کلیدواژه‌ها

سلجوقیان؛ نگرش قبیله ای؛ الگوی ملکداری ایرانی؛ خواجه نظام الملک

مراجع

ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، دار صادر، بیروت، 1385ق.

ابن جوزی، ابوالفرج، المنتظم فی التاریخ الملوک و الامم، تحقیق محمد مصطفی عبدالقادر عطا، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1992م.

ابن ظافر ازدی، اخبار الدول المنقطعه، تحقیق عصام مصطفی هزایمه و دیگران، موسسه حماده للخدمات و الدراسات الجامعیه، اردن، 1999م.

ابن فضلان، سفرنامه ابن فضلان، ترجمه ابوالفضل طباطبایی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1345.

باسورث، ک.ا، «بر آمدن سلجوقیان»، سلجوقیان، تألیف باسورث و دیگران، ترجمه یعقوب آژند، انتشارات مولی، تهران، 1380.

باسورث، ک.ا، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، امیرکبیر، تهران، 1362.

باسورث، ک.ا، «تاریخ سیاسی و دودمانی ایران» ، تاریخ ایران کیمبریج، گردآورنده ج.آ. بویل، ترجمه حسن انوشه، انتشارات امیر کبیر، تهران، 1385.

بارتولد، و، تاریخ ترک های آسیای میانه، ترجمه غفار حسینی، انتشارات طوس، تهران، 1376.

بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، تصحیح علی اکبر فیاض، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، 1357.

تاریخ آل سلجوق در آناطولی، تصحیح نادره جلالی، میراث مکتوب، تهران، 1377.

تاریخ سیستان، تصحیح ملک الشعرای بهار، پدیده خاور، تهران، 1366.

حسنین، عبدالنعیم محمد، ایران و عراق در دوره سلجوقی، ترجمه سید جمال موسوی و عبدالرحیم قنوات، انتشارات جهاد دانشگاهی، اصفهان، 1389.

حسینی، صدرالدین علی، اخبار الدوله السلجوقیه، تصحیح محمد اقبال، نشریات کلیه فنجاب، لاهور، 1933م.

خواندمیر، غیاث الدین، دستورالوزرا، تصحیح سعید نفیسی، انتشارات اقبال، تهران، 1356.

راوندی، محمد بن علی بن سلیمان، راحه الصدور، تصحیح محمد اقبال و محمد مینوی، امیرکبیر، تهران، 1364.

ساندرز،ج.ج، تاریخ فتوحات مغول، ترجمه ابوالقاسم حالت، امیرکبیر، تهران، 1361.

سومر، فاروق، اغوزها (ترکمن‌ها)، ترجمه آنادردی عنصری، انتشارات حاج طلایی، تهران، 1380.

عمادالدین کاتب اصفهانی، تاریخ دولت آل سلجوق، تصحیح یحیی مراد، دارالعلمیه، بیروت، 2004م.

فروزانی، ابوالقاسم، سلجوقیان از آغاز تا فرجام، انتشارات سمت، تهران، 1393.

فیرحی، داوود، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، نشر نی، تهران، 1386.

قفس اوغلی، ابراهیم، «پسران سلجوق»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، شماره 109، سال 1353، صص127-118.

کاشغری، محمود، دیوان لغات الترک، ترجمه حسین محمد زاده صدیق، نشر اختر، تبریز، 1383.

کاهن، کلود، «برآمدن ترکان»، ترکان در ایران، ترجمه یعقوب آژند، انتشارات مولی، تهران، 1385.

کرمانی، افضل الدین ابوحامد، بدایع الازمان فی وقایع کرمان، به تصحیح مهدی بیاتی، دانشگاه تهران، تهران، 1326.

کلوزنر، کارلا، دیوانسالاری در عهد سلجوقی، ترجمه یعقوب آژند، امیرکبیر، تهران، 1381.

گروسه، رنه، امپراطوری صحرانوردان، ترجمه عبدالحسن میکده، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1379.

لمبتن، آن.ک.س، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، نشر نی، تهران، 1372.

لمبتن، آن.ک.س، مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1377.

مجمل التواریخ و القصص، تصحیح ملک الشعرای بهار، کلاله خاور، تهران، 1366.

محمد بن ابراهیم، ذیل سلجوقنامه، تصحیح میرزا اسماعیل افشار، انتشارات اساطیر، تهران، 1390.

نظام الملک طوسی، سیاست نامه، به کوشش جعفر شعار، انتشارات امیرکبیر تهران، 1384.

نیشابوری، ظهیرالدین، سلجوقنامه، تصحیح میرزا اسماعیل افشار، انتشارات اساطیر، تهران، 1390.