بررسی مضمونی نگاره‌های نسخۀ فالنامه تهماسبی شاهکار هنر شیعی عصرصفوی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 4، دوره 48، شماره 2 - شماره پیاپی 97، دی 1395، صفحه 105-130   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v0i0.53358

نویسنده

علیرضا مهدی زاده^*

دانشگاه شهید باهنر کرمان

چکیده

بخشی از درون‌مایۀ نسخه نگاره‌های ایرانی به ویژه از قرن دهم هجری به بعد معطوف به بازنمایی مضامین مورد علاقه و تأکید تشیع است. در این میان، نسخۀ فالنامه تهماسبی که در زمان غلبۀ گفتمان تشیع در دوران حکومت شاه‌تهماسب تولیدشده، از جنبۀ مضمونی و محتوایی نسخه‌ای قابل ‌تأمل است. به نظر می‌رسد رویکرد نگارگران این نسخه، معطوف به بازنماییِ مضامین و مفاهیم اسلامی و شیعی، بر اساس باورها و روایت‌های موردنظر گفتمان تشیع بوده است. ازاین‌رو، هدف از نگارش این مقاله، توصیف و تحلیل مضمونی نگاره‌های این نسخه در راستای باورها، احادیث و روایت‌های گفتمان تشیع است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که گلچینی از آموزه‌ها و وقایع مهم اسلام و تشیع، قصه‌های قرآنی و مذهبی که به‌نوعی بیانگر حقیقت و حقانیت تشیع هستند، در نسخۀ فالنامه تهماسبی به تصویر درآمده‌است. نکتۀ مهم این که در برخی از نگاره‌های این نسخه، نشانه‌ها، نمادها و تمهیدات تصویریِ قابل‌تأملی در جهت بازنمایی باورها و روایت‌های گفتمان تشیع به‌کار رفته است که آن را در میان نسخه‌های مذهبی، برجسته و شاخص می‌سازد.

کلیدواژه‌ها

فالنامه تهماسبی؛ مضامین و نمادهای شیعی؛ نگارگری

مراجع

قرآن کریم.

آیت‌اللهی، حبیب‌الله، مبانی نظری هنرهای تجسمی، سمت، تهران، 1377.

ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم، الغیبه، ترجمه محمدجواد غفاری، نشر صدوق، تهران، بی‌تا.

تهماسب صفوی، تذکره، تصحیح کریم فیضی، مطبوعات دینی، قم، 1383.

حسینی، مهدی، «فالنامه شاه‌تهماسبی، حدوداً 957 ه.ق»، فصلنامه هنر نامه، شماره 23، 1383، ص 43-55.

حموی، محمد بن اسحاق، انیس المومنین،تصحیح میر هاشم محدث، نشر بین‌الملل، تهران، 1386.

راوندی، قطب‌الدین، جلوه‌های اعجاز معصومین علیه‌السلام، ترجمه غلامحسین محرمی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، بی‌تا.

رسولی محلاتی، سید هاشم، زندگانی امیر المومنین، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1375.

شایگان، داریوش، بت‌های ذهنی و خاطرات ازلی، امیرکبیر، تهران، 1379.

شیخ صدوق، فضائل الشیعه،ترجمه امیر توحیدی، نشر زواره، تهران، 1379.

شیخ مفید، ارشاد، سیره ائمه اطهار، ترجمه سید حسن موسوی مجاب، نشر سرور، تهران، 1388.

صفا، ذبیح‌الله، «ماجرای تحریم ابومسلم نامه»، مجله ایران نامه، شماره 2، 1345.

صفت گل، منصور، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، خدمات فرهنگی رسا، تهران، ، 1381.

طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، مقدمه و تصحیح کمال سید جوادی، نشر نی، تهران، 1363.

طغیانی، اسحاق، تفکر شیعه و شعر دوره صفوی، فرهنگستان هنر، تهران، 1385.

عبدی بیک شیرازی، تکمله الاخبار، تصحیح عبدالحسین نوایی، نشر نی، تهران، 1369.

عمادزاده، حسین، معراج محمد رسول‌الله، انتشارات محمد، بی‌جا، 1364.

کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه عباس حاجیانی دشتی، نشر موعد اسلام، بی‌جا، 1390.

محمدی اشتهاردی، محمد، سیمای پیامبر از دیدگاه گوناگون، انتشارات اسلامی، تهران، 1382.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ترجمه موسی خسروی، اسلامیه، تهران، 1363.

منشی، اسکندر بیک، تاریخ عالم آرای عباسی، تصحیح جواد افشار، امیرکبیر، تهران، 1350.

موسی پور، ابراهیم، «فرهنگ دینی در زبان و نشانه‌شناسی روزانه مردم ایران در دوره صفوی و قاجار»، تاریخ تمدن اسلامی، شماره 11، 1389، ص34- 76.

مهدی زاده، علیرضا، «تحلیل نگاره‌های فتح خیبر مربوط به دوره تیموری، ترکمن و صفوی»، دو فصلنامه مطالعات تطبیقی هنر، شماره 5، 1394، ص 97-108.

مهدی زاده، علیرضا ، «مقایسه تطبیقی نگاره معراج در نسخه خمسه نظامی و فالنامه تهماسبی»، دو فصلنامه جلوه هنر، شماره14، 1394، ص 5-17.

نهج‌البلاغه.

وکیلیان، سید احمد و خسرو صالحی، حضرت علی در قصه‌های عامیانه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1380.

ولی ابرقویی، روح‌الله، سیاحت در قیامت، میراث ماندگار، تهران، 1382.

ولی پور، مرضیه، «بررسی جلوه‌های بصری اخبار الرضا در فالنامه تهماسبی»، فصلنامه فرهنگ رضوی، شماره 7، 1393، 81-106.

یورگنسن، ماریان و لوئیز فیلیپس، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمه هادی جلیلی، نشر نی، تهران، 1393.

Canby, Shiela, Hunt for Paradise:court arts of iran.New York:Asia Sosiety, 2004.

Farhad, Massumeh.Bagci, Serpil.Falname,The book of omen, Thames&Hudson, 2010.

Falk, Toby.Treasures ofIslam.Bristol, Avon. England.1985.