افضلیّت امام از دیدگاه فرق کلامی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 7، دوره 42، شماره 1 - شماره پیاپی 84، خرداد 1389، صفحه 174-207   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v42i1.11244

نویسنده

علی رضا نجف زاده^*

چکیده

یکی از ویژگی های امام که مورد اختلاف متکلمان مسلمان واقع گردیده، افضلیّت او از سایر افراد امّت است. افضلیت در نظر ایشان از دو حیث مطرح است: نخست افضلیت به معنای فزون تر بودن کرامت و ثواب او در نزد خداوند و دومی افضلیت در صفاتی که شرط امامت ظاهری است. متکلمان امامیه به اتفاق افضلیت از هر دو حیث را از شرایط ضروری امامت می دانند. این مسأله برای اولین بار از طرف شیعیان مطرح گردید تا با تکیه بر افضلیت امامان خود، احقّ بودن ایشان برای امامت را اثبات کنند. در افرادی که از طرف امام به حکومت نصب می شوند مثل والیان، امیران و قضات، اگرچه افضلیت مطلق شرط نیست، ولی ایشان نیز باید در آنچه بر آن ولایت می یابند، از رعایای خود افضل باشند و در هیچ حال تقدّم مفضول بر فاضل جایز نیست. اما متکلمان اهل سنّت در این مسأله دیدگاه واحد و ثابتی نداشته اند. گروهی در مقام نظر از وجوب امامت افضل جانبداری کرده و در واقعیت تاریخی ترتیب خلفا را به ترتیب افضلیت آن ها دانسته اند. اما اکثر معتزله و اشاعره امامت افضل را ضرورتاً به مصلحت ندانسته و به عذر حفظ مصالح امت، به جواز امامت مفضول با وجود افضل رأی داده اند. هرگروه در اثبات مدّعای خود به دلایلی از کتاب، سنّت، اجماع، و عقل تمسک کرده اند. با عنایت به که پذیرش هریک ازاین دو مبنا تاثیر عمیقی در ترسیم ساختار نظام سیاسی – حکومتی اسلام دارد، این مقاله در پی آن است که به تبیین و نقد دیدگاه ایشان در این خصوص بپردازد.

کلیدواژه‌ها

افضلیت امام: امامت مفضول: امامیه: اشاعره: معتزله

مراجع

قرآن کریم.

نهج البلاغه، تألیف شریف رضی، تحقیق صبحی صالح، قم، دارالهجرة، بی تا.

ابن ابی الحدید، ابوحامد بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 20 جلد، 1385 ق.

ابن تیمیه ، تقی الدین احمد بن عبدالحمید، منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، تحقیق سالم محمد رشاد، مصر، مکتبه دارالعروبة،1384ق.

ابن تیمیه ، تقی الدین احمد بن عبدالحمید، السیاسة الشرعیة فی اصلاح الراعی و الرعیة ، قاهره، مکتبة انصار السنة المحمدیة ، 1381ق.

ابن قتیبه، عبد الله بن مسلم، الامامة و السیاسة، مصر، مصطفی البابی ، 1356ق.

 ابن ندیم، ابوالفرج محمد بن اسحاق، الفهرست فی اخبار العلماء المصنفین من القدماء و المحدثین و اسماء کتبهم، به همت رضا تجدد، تهران، چاپخانه مروی، 1350 ش.

ایجی، قاضی عبدالرحمن بن احمد، المواقف فی علم الکلام؛ بیروت، عالم الکتب، بی تا.

باقلانی، ابوبکر محمد بن طیب، التمهید فی الردّ علی الملحدة المعطلة و الرافضة و الخوارج و المعتزلة، قاهره، دارالفکر العربی، 1366 ق .

بغدادی، ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر، کتاب اصول­الدین، استانبول، دارالفنون،1346ق.

تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، تحقیق عبدالرحمن عمیرة، قم، منشورات شریف رضی، بی تا.

جرجانی، سید شریف علی بن محمد، شرح المواقف، تحصیح محمد بدرالدین نعمانی، مصر، مطبعة السعارة، 1325ق.

جوینی، ابوالمعالی عبدالملک بن عبدالله، الارشاد الی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد، تحقیق محمد یوسف موسی، مصر، مکتبه الخانجی، 1369ق.

شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل ، بیروت، موسسه ناصر الثقافة، 1988م.

طوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن، الاقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد، تهران، کتابخانه چهلستون، 1400 ق.

رازی ، فخرالدین محمد بن عمر، نهایة العقول فی درایة الاصول ، نسخه خطی شماره 28600 کتابخانه آستان قدس رضوی ، سال تحریر 622ق.

رازی ، فخرالدین محمد بن عمر، تلخیص الشافی، قم ، دارالکتب الاسلامیه، 1394 ق.

رازی ، فخرالدین محمد بن عمر، تمهید الاصول درعلم کلام اسلامی، ترجمه عبدالحسین مشکوه الدینی ، تهران ، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران ، 1358ش.

رازی ، فخرالدین محمد بن عمر، الفهرست، به کوشش محمود رامیار، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی، 1351 ش.

علامه حلی، جمال الدین حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1399 ق.

غزالی، ابوحامد محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، داراحیاء التراث العربی، الجزء الأوّل، کتاب قواعد العقائد

علم الهدی، سیدمرتضی علی بن حسین موسوی، الذخیرة فی علم الکلام، تحقیق سید احمد حسین، قم، مإسسه نشر اسلامی، 1411 ق .

علم الهدی، سیدمرتضی علی بن حسین موسوی، الشافی فی الامامه، تحقیق عبدالزهراء حسینی خطیب، تهران، موسسه صادق، 1407 ق .

فاضل مقداد، ابوعبدالله مقداد بن عبدالله سیوری، شرح باب الحادی عشر، تصحیح و ترجمه علی اصغر حلبی، تهران، انتشارات اساطیر، 1383 ش.

فراء، ابویعلی محمد بن حسین؛ الاحکام السلطانیة، تصحیح محمود حسن، بیروت، دارالفکر، 1414 ق .

قاضی عبدالجبار ابوالحسن عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، تحقیق محمود محمد قاسم، مصر، الدار المصریه للتالیف و الترجمه ، 1358ق.

مظفر، محمد حسن؛ دلائل الصدق، قاهره، دارالعلم للطباعة، 1396 ق.