آرای تربیتی ابوالحسن قابسی درآمدی بر مبانی فکری و زمینه های اجتماعی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 49، شماره 1 - شماره پیاپی 98، فروردین 1396، صفحه 83-101   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v49i1.65757

نویسندگان

حمید محیب ازغندی^{* 1}؛ مهدی جلیلی²

¹دانشگاه آزاد مشهد

²دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

ابوالحسن عَلی قابِسی (متوفی 403ق/1012م)، فقیه مالکی مذهب در افریقیه و صاحب کتابی در تعلیم و تربیت اسلامی موسوم به الرِساله المُفَصَله لاحوال المُتِعَلِّمین و احکام المُعَلِّمین و المُتِعَلِّمین است که محتوا و برنامه آموزشی اهل سنت در آن منطقه دست کم تا سده نهم هجری بر اساس آراء مطرح شده در این اثر بوده است. پژوهش حاضر، ضمن بررسی زمینه ها و عوامل اجتماعی و سیاسی تأثیرگذار بر آراء فقهی- کلامی و تربیتی قابسی، خطوط اصلی مطرح در الرساله المفصلهرا به روش توصیفی- تحلیلی مورد واکاوی قرار داده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد، اندیشه های قابسی و محتوای اثر وی بیش از هر چیز متأثر از تکاپوهای سیاسی - فرهنگی فاطمیان و بنی زیری و واکنشی به فعالیت آنها بوده است.

کلیدواژه‌ها

قابسی؛ الرساله المفصله؛ افریقیه؛ مذهب مالکی؛ آرای تربیتی فقهای مالکی

مراجع

قرآن مجید

ابن اثیر جزری، عزالدین علی، الکامل فی التاریخ، دار صادر، بیروت، 1399ق/1979م.

ابن بشکوال، ابی القاسم، خلف بن عبد الملک، الصله فی التاریخ الائمه اندلس و علمائهم، مکتب نشر الثقافه الاسلامیه، قاهره، 1374ق.

ابن حوقل، ابو القاسم، صورة الأرض، مطبعه بریل، لیدن، 1938م.

ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العبر، بی نا، کویت، 1961م.

ابن خلدون، مقدمه، ترجمه محمدپروین گنابادی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1353ش.

ابن خلکان، شمس الدین ابو العباس، احمد، وفیات الاعیان و انباء ابنا الزمان، دار صادر، بیروت، 1970م.

ابن سحنون، ابوعبدالله، محمد بن عبدالسلام، آداب المعلمین، تصحیح احمد فواد الاهوانی، دار المعارف، قاهره 1968م.

ابن العذاری المراکشی، محمد، البیان المغرب فی اخبار الاندلس والمغرب، تحقیق ج.س. کولان و لوفی برووانسال، دار الثقافه، بیروت، 1418ق/1998م.

ابن فرحون مالکی، ابراهیم بن علی، الدیباج المُذَهَّب فی معرفت اعیان المَذهب، تصحیح محمد الحمدی ابو انور، مکتبه دار التراث، قاهره، 1394ق.

بخاری، محمد بن اسماعیل، جامع الصحیح، دار الفکر، بیروت، 1401ق.

بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ترجمه عبد الحلیم النجار، دار المعارف، بیروت، بی تا.

البکری، ابوعبید، عبدالله بن عبد العزیز، المغرب فی ذکر بلاد افریقیه والمغرب و هو جزء من المسالک والممالک، مکتبه المثنی، بغداد، بی تا.

چلونگر، محمدعلی، زمینه های پیدایش خلافت فاطمی، انتشارات حوزه و دانشگاه، بی جا، 1385ش.

چلونگر، محمدعلی، «زمینه ها و علل اقتصادی گرایش به فاطمیان در افریقیه و مغرب»، مجلة تاریخ اسلام، شماره 13، بهار 1382ش.

حلاوی، محمود مصطفی، «القابسی و فکره التربوی بین الاصاله و التجدید»، جامعه دیاله، مجله التراث العربی، العدد 38، 1408ق.

خالد، احمد، ابو‌الحسن علی القابسی و الرساله المفصله لاحوال المتعلمین والاحکام المعلمین و المتعلمین، دراسه تحقیق و ترجمه فرنسیه، الشرکه التونسیه للنشر، تونس، 1986م.

خضیری، حسن، احمد، علاقات الفاطمیین فی مصر بدول المغرب، مکتبه المدبولی، تونس، 1996م.

داغ، محمد و حفظ الرحمن رشد اویمن، تاریخ تعلیم و تربیت در اسلام، ترجمة علی اصغر کوشافر، انتشارات دانشگاه تبریز، تبریز، 1369ش.

ذهبی، ابو عبدالله محمد، تذکرة الحفاظ، دار احیاء التراث العربیه، بیروت، 1374ق.

السبتی، عیاض بن موسی، (قاضی عیاض)، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، تحقیق احمد بکیر محمود، دار مکتبه الحیات، بیروت، 1378ق/1967م.

سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، طبقات الحفّاظ، تحقیق محمد علی عمر، دار الثقافه الدینیه، ریاض، 1417ق.

شلبی، احمد، تاریخ آموزش در اسلام تا سقوط ایوبیان در مصر، ترجمه محمدحسین ساکت، نگاه معاصر، تهران،1387ش.

شمس الدین، عبدالامیر، الفکر التربوی عند ابن سحنون والقابسی، دار الاقراء، بیروت، 1405ق.

صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان فی نکت العمیان، المکتب الجمالی، قاهره، 1329ق/1911م.

ضیایی، علی اکبر، تاریخ اعتقادات اباضیه، نشر ادیان، قم،1390ش.

عثمان الحجازی، عبدالرحمن، تطور الفکر التربوی الاباضی فی شمال الافریقیه، المکتبه العصریه، بیروت، 1421ق/ 2000م.

عثمان الحجازی، عبدالرحمن، التربیة الإسلامیة فی قیروان فی قرون الهجری الثلاثة الأولی، المکتبة العصریة، بیروت، 1997م.

عثمان الحجازی، عبدالرحمن، المذهب التربوی عند ابن سحنون، المکتبه العصریه، بیروت، 1416ق/1995م.

غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسایی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1377ش.

فقیهی، علینقی، «آرای تربیتی قابسی متفکر تربیتی اسلام در قرن چهارم هجری»، مجلة تعلیم و تربیت علوم تربیتی، شماره 52، زمستان 1376ش.

فقیهی، علینقی و دیگران، آرای تربیتی دانشمندان مسلمان و مبانی آن، پژوهشکده حوزه و دانشگاه و سمت، قم، 1388ش.

قابسی، ابو‌الحسن، علی بن محمد بن خلف، الرساله المفصله لاحوال المتعلمین والاحکام المعلمین و المتعلمین، تصحیح احمد فواد الاهوانی، دارالمعارف، قاهره، 1968م.

قاضی نعمان، ابوحنیفه نعمان بن محمد تمیمی المغربی، دعائم الاسلام و ذکر حلال و الحرام والقضایا والاحکام عن اهل بیت رسول الله علیه و علیهم افضل السلام، دار الاضواء، بی جا، 1416ق/1995م.

قاضی نعمان، ابوحنیفه نعمان بن محمد تمیمی المغربی، رسالة افتتاح الدعوة (رسالة فی ظهور دعوة العبیدیة الفاطمیة)، تحقیق وداد القاضی، دار الثقافه، بیروت، 1970م.

القیروانی، ابوالعرب، محمد بن احمد بن تمیم، طبقات علماء افریقیه، تصحیح علی الشابی و نعیم الیافی، دار التونسیه للنشر، تونس، 1968م.

کوشافر، علی اصغر،« قابسی و طرح سوادآموزی عمومی»، مجله ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، شماره 132، تابستان 1363ش.

متز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه علیرضا زکاوتی قراگوزلو، امیر کبیر، تهران، 1362ش.

محمد محمود وصوص، دیمه و المعتصم بالله سلیمان الجوارنه، «من ملامح الفکر التربوی عند الامام القابسی: دراسه تحلیله نقدیه»، جامعه الاردن، مجله دراسات العلوم التربیه، العدد 41، 2014.

محیب ازغندی، حمید و مهدی جلیلی، «قابسی و اصول و روش های تعلیم و تربیت در الرساله المفصله»، مجله فقه و تاریخ تمدن، شماره 43، 1395ش.

مدیر شانه چی، کاظم، علم الحدیث و درایه الحدیث، دفتر انشارات اسلامی، تهران، 1372ش.

المرزوقی، محمد، قابس جنت الدنیا، غابتها، خلیجها، مدنینتها، سکان‌ها، تاریخها و رجالها، مکتب الخانجی و مکتبه المثنی، قاهره، بغداد، 1962م.

معرفت محمد هادی، تاریخ قرآن، سمت، تهران، 1377ش.

مونس، حسین، تاریخ و تمدن مغرب، ترجمه حمیدرضا شیخی، انتشارات آستان قدس رضوی و سمت، مشهد، 1384ش.

منیر مرسی، محمد، تاریخ التربیه فی الشرق والغرب، عالم الکتب، بیروت، 1993م.

موسوی، سید جمال و نگار ذیلابی، «سیاست فاطمیان در قبال اهل سنت در دو دوره دعوت و تشکیل دولت»، پژوهشنامة تاریخ تمدن اسلامی، شماره 11، بهار و تابستان 1389ش.

نجوی، عثمان، مساجد القیروان، دار العکرمه، دمشق، 2000م.

هالم، هاینتس، فاطمیان و سنتهای تعلیمی و علمی آنان، ترجمه فریدون بدره ای، فروزان، تهران، 1377ش.