مطالعه اجزای کالبدی کتیبه‌های کوفی مسجد جامع کرمان براساس کاربرد عناصر بصری

تاریخ و فرهنگ

مقاله 1، دوره 49، شماره 2 - شماره پیاپی 99، آذر 1396، صفحه 33-66   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v49i2.64291

نویسندگان

ریحانه بیرامی^{* 1}؛ فرزانه فرخ فر²

¹دانشگاه نیشابور

²نیشابور

چکیده

مسجد جامع کرمان از مساجد چهار ایوانی ایران است که در دوره آل‌مظفر در سده هشت هجری ساخته شد. علاوه بر معماری خاص بنا، تزئینات مسجد به ویژه کتیبه‌های کوفی، تزیینی و معقلی که در هماهنگی با سطوح بنا و مصالح به کار رفته، جلوه ویژه و منحصربه‌فردی به آن داده است. این کتیبه‌ها از کهن‌ترین نمونه‌های موجود معماری سبک آذری است که نتایج بررسی آنها می‌تواند وضعیت کتیبه‌نگاری کوفی را در آغاز شکل‌گیری این سبک در سده هشتم و سیرتحول تغییرات آرایه‌های آن را در ادوار پسین به نمایش گذارد. گذشته از آن، تنوع و کیفیت مطلوب اجزای کالبدی کتیبه‌های کوفی این مسجد و فقدان تحقیقات کافی در مورد این کتیبه‌ها و عناصر بصری آن، انجام این پژوهش را ضروری می‌نماید. این پژوهش در گام نخست به شناسایی، بازخوانی و بازسازی کتیبه‌های کوفی مسجد جامع کرمان با کمک نرم‌افزارهای گرافیکی می‌پردازد و سپس جلوه‌های بصری و نوع آرایش کتیبه‌ها و تفکیک آنها را در دوره‌های مختلف ساخت، بررسی می‌کند. بدین‌منظور گونه‌شناسی کتیبه، انواع خط کوفی، مضامین، کادر کتیبه، نقشمایه‌ها و ساختار نمونه‌ها بر اساس روش توصیفی- تحلیلی مورد مطالعه قرار می‌گیرد. این تحقیق ضمن نمایش گرافیکی مجموعه‌ای بازسازی شده از کتیبه‌های کوفی، تنوع خطوط، کاربرد نقشمایه‌های متنوع و آمیختگی خطوط با آجرکاری و کاشی‌های معقلی، ویژگی‌های خاص کتیبه‌های هر دوره را نیز نشان می دهد.

کلیدواژه‌ها

آل‌مظفر؛ مسجد جامع کرمان؛ کتیبه‌کوفی؛ آجرکاری؛ کاشیکاری

مراجع

اسلام پناه، محمدحسین، کتیبه‌ها و سنگ نبشته‌های کرمان، تهران: موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، 1392.

باستانی پاریزی، محمدابراهیم، راهنمای اثار تاریخی کرمان، کرمان: نشر فرهنگ استان هشتم، 1335.

پوپ، آرتور و آکرمن، فیلیپس، سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز، مترجمان نجف دریابندری و دیگران، ج3 و 8، تهران: علمی فرهنگی، 1387.

پوپ، آرتور، معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، چاپ هفتم، تهران: اختران، 1387.

پیرنیا، حسن. اقبال آشتیانی، عباس، بهنام‌فر، محمدحسن، تاریخ کامل ایران، چ 8، تهران: آرایان، 1394.

پیرنیا، محمدکریم و معماریان، غلامحسین، شیوه‌های معماری ایران، تهران: چاپ و نشر بنیاد، 1369.

تالبوت رایس، دیوید، هنراسلامی، ترجمه ماه ملک بهار، تهران: علمی و فرهنگی، 1375.

جوادی، شهره، "قبه سبز قدیمی‌ترین نمونه کاشیکاری معرق در ایران"، هنرهای زیبا، (ش7، تابستان 1379)، ص 12-20.

حاجی قاسمی، کامبیز، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایرانی (گنجنامه)، تهران: روزنه، 1383.

حکیمی، سعید، "هنر کاشیکاری و خط بنایی"، کتاب ماه هنر (ش. 31-32، فروردین و اردیبهشت1380)، ص 100-104.

دانشور، محمد، از قلعه دختر تا دقیانوس، کرمان: مرکز کرمان شناسی، 1382.

دانشور، محمد، محله‌های قدیمی شهر کرمان، کرمان: مرکز کرمان شناسی، 1388.

زمرشیدی، حسین، "تحول خط بنایی در معماری صفویه با تأکید بر تزیینات کتیبه‌ای مسجد حکیم اصفهان"، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی (ش. 14، بهار و تابستان 1390)، ص 101-118.

زمرشیدی، حسین ، کاشیکاری ایران: خط معقلی، تهران: سازمان عمران و بهسازی شهری، 1380.

زمرشیدی، حسین ، کاشیکاری ایران: گلچین معقلی، تهران: کیهان، 1373.

شاهمرادی، محمد، مصاحبه ( کرمان، 26 مهر 1395، نوار موجود).

صحراگرد، مهدی، شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی؛ کتیبه‌های مسجد گوهرشاد، مشهد: آستان قدس رضوی، 1392.

فضائلی، حبیب‌الله، اطلس خط،اصفهان: نشر اصفهان، 1362.

کتبی، محمود، تاریخ آل مظفر، چ.2 ، تهران: چاپ خانه سپهر، 1364.

گلاب‌زاده، محمد علی "مسجد جامع کرمان در کویر"، فصل نامه کرمان (س. 1394، ش. 19)، ص 4-9.

گلچین، حجت، مصاحبه، کرمان (16-18-20 مرداد 1395، نوار موجود).

ماهرالنقش، محمود، خط بنایی، تهران: سروش، 1380.

ماهرالنقش، محمود ، طرح و اجرای نقش در کاشیکاری ایران دوره اسلامی: دفتر اول خط بنایی، تهران: موزه رضاعباسی، 1361.

ماهرالنقش، محمود ، معماری مسجد حکیم، تهران: سروش 1376.

معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، سپهر، 1375.

معین‌الدین بن جلال‌الدین محمد معلم یزدی، مواهب الهی در تاریخ آل مظفر، تصحیح سعید نفیسی، تهران: اقبال، 1326.

ویلمن، بیندر، تاریخ ایران کمبریج: دوره تیموریان، ترجمه یعقوب آژند، چاپ پنجم، تهران: جامی 1393.

هراتی، محمدمهدی و نعیمایی عالی، امین، کاربرد خطوط در هندسه ترسیمی، تهران: کمال هنر، 1383.

همت کرمانی، محمود، تاریخ کرمان، کرمان، 1347.

Upham Pope, Arthur, A Survey of Persian art from prehistoric times to the present, Tehran: Nucleon, 1969.