نگاه رازی به عقل و نقش آن در جهان بینی علمی وی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 2، دوره 49، شماره 2 - شماره پیاپی 99، آذر 1396، صفحه 67-88   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v49i2.74296

نویسندگان

سعید نظری¹؛ ایرج نیک سرشت^{* 2}؛ ولی الله برزگر کلیشمی¹

¹دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)

²پژوهشکده تاریخ علم، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

محمد بن زکریای رازی از اشخاص برجسته در تاریخ علم دوره اسلامی است که در آثار محققان به داشتن نگرش ضدِ ارسطویی و روش تجربی در علومی چون پزشکی و کیمیا شناخته شده است. از همین رو، برخی از پژوهشگران روش عقلی رازی را ستوده و او را هم‌طراز دانشمندان عصر جدید دانسته‌اند. اما مسئله‌ای که کمتر بدان پرداخته شده است، رابطه میان این رویکرد عقلی و آن گرایش تجربی است؛ به عبارت دیگر چگونه «عقل» و «تجربه» در فردی چون رازی با هم جمع شده‌اند و رابطه میان آن دو به چه ترتیب بوده است؟ در پژوهش حاضر با بررسی جامع نظرات رازی در باب «عقل» و «تجربه»، این نتیجه به دست آمد که تفاوت فکری و روش متمایز علمی رازی نسبت به دیگر دانشمندان دوره خود، به‌ویژه فیلسوفان مشایی، از تعریف متفاوت او از عقل بشری و تعیین جایگاه آن در زندگی انسان ناشی می‌شود. به عبارت دیگر اتکای رازی به تجربه نه تنها با گرایش عقلی او در تضاد نیست، بلکه این اندیشه او برآمده از تاکیدش بر نقش عقل و سهم برابر همه انسان‌ها از آن است. مولفه‌های جهان فکری او نیز با ملاحظه تعریف او از عقل قابل توضیح است، تعریفی که شاکله جهان‌بینی علمی وی را تشکیل داده است.

کلیدواژه‌ها

رازی؛ عقلگرایی؛ تجربه‌گرایی؛ مشائیان

مراجع

ابن ابی اصیبعه، احمد بن قاسم، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، تحقیق عامر نجار، قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب، 2001م.

ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، قم: نشر البلاغه، 1375

ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله ، النجاه من الغرق فی بحر الضلالات، تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران، 1379.

ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله ، القانون فی الطب، بیروت: دار صادر، بی تا

ابن صاعد اندلسی، صاعد بن احمد، التعریف بطبقات الامم؛ تاریخ جهانی علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجری، تصحیح غلامرضا جمشیدنژاد اول، تهران: هجرت؛ دفتر نشر میراث مکتوب، 1376.

ارسطو، منطق ارسطو، تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت: دارالقلم، 1980.

اسکندر افرودیسی، «نظریه عقل نزد ارسطو به روایت اسکندر افرودیسی»، ترجمه منوچهر پزشک، معارف، دوره بیست و یکم، ش 1، فروردین- تیر 1384.

اکبریان، رضا، مناسبات دین و فلسفه در جهان اسلام، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1386.

باترفیلد، هربرت، مبانی علم نوین، ترجمه یحیی نقاش صبحی، تهران: علمی و فرهنگی، 1379.

بدوی، عبدالرحمن، «محمد بن زکریای رازی»، ترجمه نصرالله پورجوادی، چاپ شده در تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش میرمحمد شریف، گردآوری و ترجمه نصرالله پورجوادی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1362.

بیرونی، ابوریحان، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، تصحیح و ترجمه مهدی محقق، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1366.

بیکسبی، ویلیام، جهان گالیله و نیوتن، ترجمه بهرام معلمی، تهران: علمی و فرهنگی، 1390.

پینس، س.، «اصالت علم اسلامی در چه بود»، ترجمه بهناز هاشمی پور، معارف، ش 40، فروردین- تیر 1376.

پینس، س.، «رازی»، ترجمه سیامک آتشی، زندگینامه علمی دانشمندان اسلامی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ج 2، 1395.

جهانگیری، محسن، احوال و آثار و آراء فرانسیس بیکن، تهران: علمی و فرهنگی، 1385.

خوانساری، محمد، منطق صوری، تهران: آگاه، 1377.

خلیلی، اکرم، اکبری، رضا، «ابن سینا فیلسوف عقل-ایمانگرا»، حکمت سینوی، شماره 39، بهار و تابستان 1387.

داودی، علی‌مراد، عقل در حکمت مشّاء؛ از ارسطو تا ابن سینا، تهران: دهخدا، 1349.

دکارت، رنه، گفتار در روش راه بردن عقل، ترجمه محمد علی فروغی، چاپ شده در سیر حکمت در اروپا، تهران: زوار، 1393.

رازی، ابوبکر محمد بن زکریا، اخلاق الطبیب، تصحیح محمد عبداللطیف العبد، قاهره: مکتبه دارالتراث، 1397ق.

رازی، ابوبکر محمد بن زکریا، الاسرار و سرالاسرار، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: کمیسیون ملی یونسکو در ایران، 1343.

رازی، ابوبکر محمد بن زکریا، الجدری و الحصبه، ترجمه و تحقیق محمود نجم آبادی، تهران: انشارات دانشگاه تهران، 1344.

رازی، ابوبکر محمد بن زکریا، السیره الفلسفیه، تصحیح و مقدمه پل کراوس، ترجمه عباس اقبال، بانضمام شرح احوال و آثار و افکار از مهدی محقق، تهران، انتشارات کمیسیون ملی یونسکو در ایران، 1343.

رازی، ابوبکر محمد بن زکریا، الشکوک علی جالینوس، تحقیق مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران، 1372.

رازی، ابوبکر محمد بن زکریا، الطب الروحانی چاپ شده در رسائل فلسفیه، تصحیح پاول کراوس، قاهره: جامعه فؤاد الاول، 1939م.

رازی، ابوبکر محمد بن زکریا، قصص و حکایات المرضی، حواشی و تعلیقات محمود نجم‌آبادی، تهران: دانشگاه تهران، 1356.

رازی، ابوبکر محمد بن زکریا، المدخل الی صناعه الطب، تهران: موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی ایران، 1388.

رازی، ابوبکر محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی، تعلیق و ترجمه حسنعلی شیبانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1346

رازی، ابوبکر محمد بن زکریا، من لایحضره الطبیب، تهران: شرکت سهامی طبع کتاب, ۱۳۳۴.

رازی، ابوبکر محمد بن زکریا، المناظرات بین الرازیین چاپ شده در رسائل فلسفیه، تصحیح پاول کراوس، قاهره: جامعه فؤاد الاول، 1939م.

رازی، ابوبکر محمد بن زکریا، المنصوری فی الطب، تحقیق حازم البکری الصدیقی، الکویت: معهد المخطوطات العربیه، 1408ق.

شیبانی، حسنعلی، تعلیقات المدخل التعلیمی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1346.

صانعی، منوچهر، «عقلانیت در اندیشه رازی»، آینه معرفت، ش 8، تابستان 1385.

فارابی، ابونصر محمد بن محمد، «مقاله فی معانی العقل» چاپ شده در رسائل فارابی، زیر نظر ناصرالانصاری، قاهره: مکتبه الاسره، 2007.

فارابی، ابونصر محمد بن محمد ، سیاست مدنیه، ترجمه سید جعفر سجادی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371.

کانت، ایمانوئل، دین در محدوده عقل تنها، ترجمه منوچهر صانعی دره‌بیدی، تهران: نقش و نگار، 1380.

کلاین، موریس، نقش ریاضیات در فرهنگ غرب، ترجمه محمد دانش، تهران: علمی و فرهنگی، 1388.

کندی، یعقوب بن اسحق، رسائل الکندی الفلسفیه، تحقیق محمد عبدالهادی ابوریده، قاهره: دارالفکر العربی، 1950م.

گودمن، لین. ای.، «محمد بن زکریای رازی»، ترجمه سید محمد حکاک، چاپ شده در تاریخ فلسفه اسلامی، زیرنظر سید حسین نصر، الیور لیمن؛ ترجمه جمعی از استادان فلسفه، تهران: حکمت، 1383.

لسود، منجی، اسلام فیلسوفان، ترجمه محمد باهر، تهران: نگاه معاصر، 1394.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، جلد اول از بخش تاریخ، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، صدرا، چاپ اول، 1375.

مطهری، مرتضی، «پرسش‌های فلسفی ابوریحان از بوعلی»، چاپ شده در بررسیهایی درباره ابوریحان بیرونی، بی جا، 1352.

معصومی همدانی، حسین، «برهان و علیت در طبیعیات و علوم ریاضی: ارسطو، ابن سینا، ابن رشد، ابن هیثم»، نامه مفید، شماره 65، اردیبهشت 1387.

نصر، سید حسین، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران: علمی و فرهنگی، 1386.

نصر، سید حسین ، «از کیمیای جابری تا شیمی رازی»، معارف اسلامی (سازمان اوقاف)، شماره 4، آبان 1346.

Heym, Gerard, "Al-Rāzī and Alchemy", Ambix, 1:3, 1938.

Kragh, Helge Stjernholm, An introduction to the historiography of Science, Cambridge University Press, 1987.

Winderlich, Rudolf, "RUSKA'S RESEARCHES on the ALCHEMY of AL-RAZI", Translated by Ralph E. Oesper, J. Chem. Educ., 1936.