تحلیل تنگناهای هیدروپلیتیک ترکمنستان در رابطه با همسایگان

پژوهش ‎های جغرافیای سیاسی

مقاله 1، دوره 4، شماره 2 - شماره پیاپی 14، شهریور 1398، صفحه 1-32   

نوع مقاله: پژوهشی -مطالعه موردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/pg.v4i2.80183

نویسندگان

سیّد هادی زرقانی^{* 1}؛ ملیحه اخباری²؛ ندا چاره ئی²؛ نجمه محمودی²

¹دانشیار جغرافیای سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

کشورهایی که از حیث منابع تأمین آب در رابطه با همسایگان (بالا­دست­) خود از موقعیت فرودستی برخوردارند، اغلب منفعلانه عمل می‌کنند؛ به‏ویژه چنانچه نتوانند نظر مساعد همسایگان (در حوضۀ آبریز مشترک) را با خواست خود جلب و همراه سازند، با این همسایه­ها دچار چالش و نزاع خواهند شد. عکس این موضوع هم صادق است؛ آنجایی که گاها،ً کشورهای بالادست از این موقعیت به‎عنوان ابزاری سیاسی جهت فشار بر رقیب و امتیازگیری بیشتر بهره‌‌برداری می­نمایند. این پژوهش، با روش توصیفی- تحلیلی و با استناد به منابع معتبر، به دنبال بررسی و تحلیل تنگناهای هیدروپلیتیک ترکمنستان در رابطه با همسایگان است. مفروض مقاله این است که موقعیت جغرافیایی و وضعیت هیدروپلیتیک ترکمنستان از حیث تامین منابع آب به‏گونه‌ای است که این کشور با همسایگان خود در این زمینه، چالش‌های اساسی خواهد داشت. یافته­های پژوهش نشان می­دهد ترکمنستان نسبت به اغلب همسایگان در موقعیت فرودستی قرار دارد. این مسئله به‏صورت بالقوه(از ناحیه ایران) و بالفعل(از ناحیه افغانستان و چهار جمهوری آسیای‏مرکزی) برای ترکمنستان ایجادکنندۀ زمینه­های بروز چالش‌ هیدروپلیتیک برای این کشور در رابطه با همسایگان خواهد بود. ضمن اینکه تاثیرگذاری برخی متغیرها همچون تغییر اقلیم و تداوم خشکسالی‌ها، افزایش نسبت شهرنشینی و تغییر سبک زندگی و به تبع آن افزایش شدید مصرف آب و ضرورت تولید برخی محصولات کشاورزی استراتژیک، به‏طورقطع در آینده‌ای نزدیک، موجب تشدید بحران هیدروپلیتیک بین ترکمنستان و همسایگان خواهد بود.
 
 

 

کلیدواژه‌ها

ترکمنستان؛ هیدروپلیتیک؛ آسیای‏ مرکزی؛ ایران؛ رودهای مرزی

مراجع

1. احمدی، سیدعباس، سادات‌موسوی، الهام و رحیمی‌هرآبادی، سعید (1393)، "ژ‌ئوپلیتیک شرق کشور و چالش‌های امنیتی آینده"، فصلنامه دانش انتظامی خراسان جنوبی، سال سوم، شماره 3 (پیاپی‌10)، صص 20-1.

2. امیراحمدیان، بهرام، ناصری، مهدی (1392)، "بحران آب در آسیای مرکزی: با تأکید بر مناقشه کشورهای منطقه بر سر مسئله آب"، مطالعات اوراسیای مرکزی، سال ششم، شماره 12، صص 20-1.

3. اوهارا، سارا (1379)، "وضعیت آب در آسیای مرکزی"، ترجمه عباس رسولی، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 30، صص 181-165.

4. بهنیافر، ابوالفضل، قنبر‌زاده، هادی (1389)، "پیامدهای ژئو‌پلیتیکی –امنیتی تغییر بستر رودخانه‌های مرزی کشور (مطالعه موردی رودخانه هریرود شهرستان سرخس)"، مجموعه مقالات دومین همایش بازنگری روابط ایران و آسیای مرکزی پس از فروپاشی شوروی، چشم‌انداز آینده؛ دانشگاه فردوسی مشهد، 4و5 آبان ماه.

5. برقی، حمید، قنبری، یوسف (1389)، "بحران منابع آب، چالش اساسی جهان اسلام"، مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین‌المللی جغرافی‌دانان‌ جهان اسلام، دانشگاه سیستان و بلوچستان، 25تا 27 فروردین.

6. پیلتن، فرزاد، صدیق بطحایی، میرابراهیم (1395)،"مکانیز‌م همکاری‌های زیست محیطی ایران و همسایگان در حوزه آب-های رودخانه‌ای مشترک"، فصلنامه راهبرد اجتماعی- فرهنگی، سال پنجم، شماره 21، صص 122-91.

7. پاپلی‌یزدی، محمدحسین (1391)، ژئوپلیتیک کاربردی، چاپ اول، تهران: انتشارات امیرکبیر.

8. پاپلی‌یزدی، محمدحسین، وثوقی،فاطمه(1390)،نگاهی به دیپلماسی آب ایران،هیدروژئوپلیتیک، چاپ اول، مشهد: انتشارات پاپلی

9. جلیلی‌کامجو، سید‌پرویز (1394)، "تخصیص پایدار و عملی‌سازی طراحی بازار آب"، رساله‌ی دکترای اقتصاد، دانشکده‌ی علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان.

10. حسین‌پور، حسام (1396)، "گزارش سایت هاروارد در باره آسیای مرکزی"، ایلنا، 4 مردادماه.

11. حافظ‌نیا، محمدرضا (1396)، اصول و مفاهیم ژئوپلتیک، چاپ پنچم، مشهد: انتشارات پاپلی

12. حسین‌پور،اکرم(1373)،تحولات در آسیای مرکزی و قفقاز،تهران: انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.

13. درخور، محمد، فرجی‌راد، محمدرضا و علی میرهاشمی (1392)، "بحران آب و نتایج زیست محیطی آن در آسیای مرکزی"، فصلنامه مطالعات اوراسیای مرکزی، سال ششم، شماره12، صص 54-41.

14. رمضانی‌بونش، فرزاد (1396)، "ضرورت توافق با افغانستان بر سر رژیم آبی رودخانه هریرود"، شبکه مطالعات سیاست‌گذاری عمومی، شماره مسلسل: 3300396، 23 مهرماه.

15. رشیدی، امیرحسین (1393)، ژئو‌پلیتیک ترکمنستان و تأثیر بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران: دانشکده و پژوهشکده علوم دفاعی.

16. زرقانی، سیدهادی، لطفی، امین (1390)، "نقش رودهای مرزی در همکاری و همگرایی منطقه‌ای، نمونه موردی: هریرود و سد دوستی"، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، بهار و تابستان، 1390، شماره 16، صص 82-57.

17. زرقانی، سید هادی،(1388)، "فاجعه زیست محیطی دریاچه آرال، علل و پیامدها"، مجموعه مقالات هفدهمین همایش بین المللی آسیای مرکزی و قفقاز، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه .

18. زرقانی، سیدهادی، اعظمی، هادی و صالح آبادی، ریحانه (1396)، "تببین و تحلیل اختلافات هیدروپلتیکی در منطقه آسیای مرکزی"، فصلنامه تحقیقات سیاسی بین‌المللی دانشگاه آزاد شهرضا، دوره 9، سال(12-2017)، شماره 32، صص 124-91.

19. زرقانی، سیدهادی،مشایخی، محرم،نسیمی، زهرا،(1396)، "تغییر اقلیم و تاثیرات آن بر بروز چالش هیدروپلیتیکی رودهای مرزی"، مجموعه مقالات همایش دیپلماسی آب و فرصت های هیدروپلیتیک غرب آسیا،تهران: انجمن ژئوپلیتیک ایران.

20. سینائی، وحید (1390)، "هیدروپلیتیک، امنیت و توسعه همکاری‌های آبی در روابط ایران، افغانستان و ترکمنستان"، فصلنامه روابط خارجی، سال سوم، 9-2011، شماره 2، ص 211-185.

21. شاکری زارع، حجت، ابوالفضل بهنیافر،علی قربانی،(1393)، "مطالعه تحولات ژئومرفولوژیک بستر هریرود و تاثیر آن بر مرزهای بین المللی"، جغرافیا و پایداری محیط، دوره4، تابستان 1393، شماره11.

22. شوتار، سوفی(1390)‌، شناخت و درک مفاهیم جغرافیای سیاسی، ترجمه سیدحامد رضیئی، چاپ دوم،‌ تهران: انتشارات سمت.

23. صالح‌آبادی، ریحانه(1393)، "بررسی چالش‌های هیدروپلیتیک منابع آب در منطقه ژئوپلیتیک آسیای مرکزی"، فصلنامه سیاست خارجی، دوره28، تابستان 1393، شماره 2، صص 381-347.

24. شرکت مدیریت منابع ایران، (1383)، "دستور‌العمل و ضوابط تقسیم‌بندی و کدگذاری حوضه‌های آبریز و محدوده‌های مطالعاتی در سطح کشور"، دیماه 1383.

25. صبوری، نادی، بنایی، نسیم (1394)، "مهار آب‌های مرزی و احیای آب‌های زیرزمینی در کفه ترازوی اعتبار"، پرتال اقتصادگران، 6 آبان ماه 1394، در: www.eghtesadgardan.ir

26. عراقچی، سیدعباس (1393)، "دیپلماسی آب از منازعه تا همکاری"، فصلنامه سیاست جهانی، دوره سوم، زمستان 1393، شماره4، صص 119-91.

27. عسکری، محمود (1381)، "نسبت نوین منابع آبی به امنیت ملی"، فصلنامه مطالعات راهبردی، دوره پنجم، تابستان 1381، شماره 16، 202-489.

28. غیاث‌آبادی، رضا (1384)، ایران سرزمین همیشگی آریاییان، ویرایش دوم، چاپ سوم، انتشارات نوید شیراز.

29. قلی‌بغده، عظیم (1380)، "تاثیر کانال قره قوم بر اکوسیستم کویر قره قوم"، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، زمستان 1380، شماره 36، ص 236-246.

30. کاویانی‌‌راد، مراد (1395)، ‌"چالش‌های هیدروپلیتیک؛ امنیتی‏‌شدن آب در ایران"، روزنامه شرق، سال 14، شماره 2760، 6 دیماه1395.

31. کاویانی‌‌راد، مراد (1384)، "مناسبات هیدروپلیتیک ایران و افغانستان"، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال هشتم، تابستان 1384، شماره دوم.

32. کریمی‌پور، یداله (1394)، جغرافیا نخست در خدمت صلح (نگرشی به مناسبات ایران و همسایگان)، چاپ اول، تهران: نشر انتخاب.

33. کریمی پور، یدالله(1380)، مقدمه بر ایران و همسایگان (منابع تنش و تهدید)، چاپ اول، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی تربیت معلم.

34. کولایی، الهه، سلطانی، محمدجواد (1392)، "مسئله آب و روابط کشورهای آسیای مرکزی"، فصلنامه علمی پژوهشی سیاست جهانی، دوره دوم،پاییز1393، شماره 3، صص 34-7 .

35. کوزه‌گرکالچی، ولی (1391)، "بحران آب در آسیای مرکزی، کانون‌های منازعه و پیامدهای احتمالی برای ایران"، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران.

36. کمپ، جفری، هارکاوی، رابرت (1383)، جغرافیای استراتژیک خاورمیانه، جلد اول، ترجمه سیدمهدی حسینی متین، چاپ اول، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.

37. محمدی، عباس (1395)، "ضرورت اصلاح سیاست خارجی در زمینه‌ی آب و ریزگردها"، ماهنامه شبکه مطالعات سیاست‌گذاری عمومی، شماره مسلسل: 1100232؛ شماره شاپا: 5385-2423.

38. مطالعه توسعه اقتصادی و اجتماعی حوضه آبریز اترک سفلی( ۱۳۷۷)، وزارت کشور، استانداری استان گلستان.

39. مختاری، حسین(1392)، "هیدروپلیتیک ایران؛ جغرافیای بحران آب در افق 1404"، فصلنامه ژئوپلیتیک، سال نهم، شماره 3، 83- 49.

40. نوری کلاغ آباد، مرتضی،(1391)، "بررسی وضعیت بهره برداری فعلی از آب هریرود و چالشهای آتی"، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی، استاد راهنما دکتر سید هادی زرقانی، دانشگاه فردوسی مشهد.

41. هوشمند، بهمن (1395)، رودخانه اترک شریان حیاتی خراسان شمالی، پایگاه خبری- تحلیلی اخبار شیروان، در: www.newssh.ir/new.aspx?id=33976.

42. هاگت، پیتر (1376)، جغرافیای ترکیبی نو(دوجلد)، ترجمه شاپور گودرزی نژاد، جلد دوم، چاپ اول، تهران: سمت.

43. Biazakova, Zhulduz (2010), Turkmenistan Golden Age Lake: a Potential Environmental Disaster, Fmso. Leavenwoeth. Army. Mail

44. Cawaterinfo (2013), Available at http://www.cawater-info.net, (Accessed on: 6 /4/ 2013)

45. Dowling, Malcolm and Caneshan Wignargja (2006), «Central Asia's Economy: Mapping Future Prospects to 2015», Central Asia- Caucasus Institute Silk Road Studies Program, pp. 1-104, Available at: // www. Silk Road, (Accessed on: 2/2/2010)

46. Glantz, Michael H.(2007) “Aral Sea Basin: A Sea Dies, a Sea Also Rises” Ambio.: A Journal of the Human Environment . Jun 2007. Vol. 36, Iss. 4

47. Kehl, J. R. (2011), Hydro political Complexes and Asymmetrical Power: Conflict, Cooperation and Governance of International River Systems, Journal of World- Systems Research, American Sociological Association, (17): 1-20.

48. Turton, Anthony and Hen wood, Roland (2002), Hydro politics in developing world: A Southern African Perspective, Pretoria: University of Pretoria, African Water Issues Research Unit.