فنای صفاتی از دیدگاه مولانا و مایستر اکهارت

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 6، دوره 43، شماره 1 - شماره پیاپی 86، خرداد 1390، صفحه 148-176   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v43i1.11271

نویسندگان

قاسم کاکایی^* ؛ اشکان بحرانی

چکیده

بعد وجودشناختی و معرفت شناختی الهیات سلبی در آثار عارفان ادیان و سنت های گوناگون عرفانی بر دو رکن استوار است: خدا و نفس. در الهیات یا یزدان شناسی سلبی، چنان‌که از عنوان آن نیز پیداست، تأکید عارفان بر جنبه های ناشناختنی و ناگفتنی خداوند یا به تعبیر دیگر سخن از ذات خداست. از ذات ناشناختنی و ناگفتنی خدا با تعابیری استعاری نظیر تهیا، واحه، عدم یا نیستی و بی نام یاد می شود. اما در آثار برخی عارفان سده های میانه ی مسیحی، هم چون مایستر اکهارت، و نیز برخی از عارفان قدر اوّل عرفان اسلامی، همچون مولانا و شمس تبریزی، در پاره ای فقرات تأکید و تکیه از ذات خدا به سوی ذات نفس میل می کند. در آثار مولانا و اکهارت، از ذات نفس با تعابیری نظیر وحدت، بساطت، تاریکی و تهیا یاد می شود. برخی صاحب نظران نظیر دنیس ترنر، از این چرخش و این ویژگی ها بر وزان الهیات سلبی یا یزدان شناسی سلبی، از تعبیر انسان شناسی سلبی سود برده اند. در این جستار، ما بحث از این چرخش نگاه و ویژگی های پیش گفته را ذیل تعبیر فنای صفاتی بررسی می کنیم. در ادامه، نخست مهم ترین مقومات و بنیادهای اخلاقی فنای صفاتی در آثار مولانا و اکهارت را بر می رسیم و سپس به دو پیامد از مهم ترین پیامدهای پارسایانه ی فنای صفاتی، یعنی فقر و تبتل (انقطاع)، در آثار این دو عارف می پردازیم. فقر آموزه ای است که در آثار هر دو عارف، به وضوح و به کرات، دیده می شود اما تبتل از مختصات و شاید از ابداعات نظام اندیشگی و ساختار الهیاتی آثار مایستر اکهارت باشد.

کلیدواژه‌ها

فنای صفاتی؛ مولانا؛ مایستر اکهارت؛ الهیات سلبی

مراجع

خواجه ایوب، اسرار الغیوب شرح مثنوی معنوی (دو جلد)، تصحیح و تحشیه محمدجواد شریعت، تهران، انتشارات اساطیر، 1377

شفیعی کدکنی، محمدرضا، غزلیات شمس تبریز،  (گزینش و تفسیر)، تهران، سخن، 1387

شیمل، آن ماری، شکوه شمس، سیری در آثار و افکار مولانا، ترجمه حسن لاهوتی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1382

فروزانفر، بدیع الزمان، شرح مثنوی شریف (سه جلد)، تهران، انتشارات زوار، 1386

قشیری، عبدالکریم بن هوازن، رساله قشیریّه، ترجمه ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1385

کاشفی، ملا حسین، لبّ لباب مثنوی، تصحیح نصرالله تقوی، تهران، اساطیر، 1383

کاکایی، قاسم، وحدت وجود به روایت ابن عربی و مایستر اکهارت، تهران، انتشارات هرمس، 1382

کاکایی، قاسم، «نیستی و کارکرد آن در مباحث الهیات در نگاه مولوی و مایستر اکهارت» در نامه حکمت، سال پنجم، شماره 2، 1386

کاکایی، قاسم و اشکان بحرانی، «مبانی نظری الهیات سلبی» در نامه مفید، نامه فلسفی، سال چهاردهم، شماره 68، 1387

کاکایی، قاسم و اشکان بحرانی، «بررسی و نقد دیالکتیک تعالی و حلول در آثار مولانا و اکهارت» در جاویدان خرد، سال ششم، شماره سوم، 1388

کاکایی، قاسم و اشکان بحرانی، «همانستی نفس و الوهیت از دیدگاه مولانا و اکهارت» در قبسات، سال چهاردهم، شماره 54، 1388

کاکایی، قاسم و اشکان بحرانی ، «کارکردهای الهیاتی سکوت در آثار مولانا» در فلسفه و کلام اسلامی (مقالات و بررسی­های سابق)، سال چهل و دوم، شماره­ 1، 1388

مولوی، جلال الدین محمد، فیه ما فیه، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران، امیرکبیر، 1381

مولوی، جلال الدین محمد، کلیات شمس (ده جلد)، تصحیح و حواشی بدیع الزمان فروزانفر، تهران، امیرکبیر، 1378

مولوی، جلال الدین محمد، مثنوی معنوی (چهار جلد)، تحصیح نیکلسون، به اهتمام نصرالله پورجوادی، تهران، امیرکبیر، 1363

مولوی، جلال الدین محمد، مکتوبات، تصحیح توفیق ه سبحانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1371

نیکلسون، رینولد، شرح مثنوی معنوی مولوی (شش دفتر). ترجمه و تعلیق حسن لاهوتی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1378

کتاب مقدس عهد عتیق و جدید، انجمن نشر کتب مقدس، دارالسلطنه لندن، 1932 م

عهد جدید، ترجمه پیروز سیار، تهران، نشر نی، 1378

 

Colledge, Edmund and Bernard Mcginn, Meister Eckhart,

Essential Sermons, Commentaries, Treatises and Defense, New

York, Paulist Press, 1981.

Davies, Oliver, Meister Eckhart, Selected Writings, Penguin Books, 1994.

Eckhart, Meister, The Essential Sermons, Trans by Edmund Colledge and Bernard Meginn, 1981.

______________, Selected Writings, Trans. by Oliver Davies, Penguin Books, 1994

Mcginn, Bernard, “The God beyond God”, in Journal of Religion, 61 (1981), pp. 1-19.

Milem, Bruce, Unspoken Word, Washington D.C., The Catholic University of America Press, 2002.

Turner, Denys, The Darkness of God: Negativity in Christian Mysticism, Cambridge University Press, 1995.