تأثیر سبک مدیریتی نظامیه‌ها در عصر خواجه نظام الملک بر جریان‌های مدیریتی حاکم بر علم در تمدن اسلامی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 2، دوره 50، شماره 2 - شماره پیاپی 101، مهر 1397، صفحه 27-44   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v50i2.76921

نویسنده

محمد باغستانی کوزه‌گر^*

پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چکیده

مدارس نظامیه به سبب سبک مدیریتی ویژه تا مدت‌ها نقش مهم و ماندگاری در تحول جریان مدیریتی علم در تمدن اسلامی برجای گذاشتند. با این فرض که تحول جریان مدیریتی نظامیه‌ها به سبک مدیریتی حاکم بر آن‌ها در زمان خواجه نظام الملک (مقتـ .485ق) وابسته بوده، پرسش این مقاله چیستی سبک مدیریتی نظامیه‌ها در زمان صدرات خواجه و واکاوی تأثیر آن بر جریان مدیریتی حاکم بر علم در جهان اسلام و تمدن اسلامی است. مبنای مدیریتی خواجه نظام بر محدودیت فعالیت‌های علمی آن مدارس به یک مذهب خاص کلامی (اشعری) و فقهی (شافعی) استوار بود. دستاورد و پیامد این مبنای مدیریتی به ترتیب «پیشرفت و ارتقای ساختار و کیفیت امکانات نظام آموزشی» در عرصۀ مدیریت بیرونی حاکم بر علم و «زوال علوم و کاهش توان ابداع، خلاقیت و نوآوری» در عرصۀ مدیریت درونی حاکم بر علم بود.

کلیدواژه‌ها

نظامیه‌ها؛ خواجه نظام الملک؛ پیشرفت و زوال علوم؛ تمدن اسلامی

مراجع

قرآن کریم.

ابراهیمی دینانی، غلامحسین، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، طرح نو، تهران، 1376ش.

ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1408ق.

ابن‌الانباری، عبدالرحمن بن محمد، نزهة الألباء فی طبقات الأدباء، به تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مکتبة العصریة، بیروت، 1424ق.

ابن‌ساعی، علی بن انجب، الدر الثمین فی أسماء المصنفین، به تحقیق و تعلیق احمد شوقی بنین، محمد سعید حنشی، دار الغرب الاسلامی، تونس، 1430ق.

ابن‌عماد، عبدالحی بن أحمد، شذرات الذهب فی خبر من ذهب، به کوشش عبدالقادر ارناؤوط، به تحقیق و تعلیق محمود ارناؤوط، دار ابن‌کثیر، دمشق، 1986ـ1993م.

ابن‌بطوطه، محمدبن عبدالله، تحفة النظار فی غرائب الامصار وعجائب الاسفار، ترجمۀ محمدعلی موحد، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1337ش.

ابن‌تغری‌بردی، یوسف بن عبدالله، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، المؤسسة المصریة العامه، قاهره، بی‌تا.

ابن‌جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن‌جبیر، به تحقیق حسین نصار، بی‌نا، مصر، 1374ق.

ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، به کوشش محمد بن عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1412ق.

عبدالقادر عطا، تلبیس ابلیس، دارالفکر، بیروت، 1426ق.

ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمة موسوعة العلامة ابن‌خلدون، دار الکتب المصریه، قاهره، 1999م.

ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، به تحقیق احسان عباس، دار الثقافة، بیروت، ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷م.

ابن‌رشد، محمد بن احمد، فصل المقال فی ما بین الحکمة و الشریعة من الاتصال، ترجمۀ سیدجعفر سجادی، انجمن فلسفۀ ایران، تهران، 1358ش.

ابن سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقین، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، قم، 1364ش.

ابن‌غیلان، عمر بن علی، حدوث العالم، به کوشش مهدی محقق، مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و دانشگاه مک‌گیل، تهران، 1377ش.

ابن فرحون، ابراهیم بن علی، الدیباج المذهب فی معرفة أعیان علماء المذهب، بی‌نا، مصر، 1329ق.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمرو، البدایة والنهایة، مکتبه المعارف، بیروت، 1966م.

ابن‌ندیم، الفهرست، به تحقیق رضا تجدد، اساطیر، تهران، 1381ش.

اخوان الصفا، الرسائل اخوان الصفا و خلان الوفاء، دار بیروت، بیروت، 1964م.

آرام، احمد، علم در اسلام، سروش، تهران، 1388ش.

أرناؤوط، محمد، وقف المرأة فی عالم الاسلام؛ مقاربة جدیدة لمکانة المرأة فی المجتمع، جداول، بیروت، 2014م.

اسماعیل، محمود، سوسیولوجیا الفکر الاسلامی طور الانهیار، سینا للنشر و الانتشار العربی، بیروت، 2000م.

امین، احمد، ضحی الاسلام، بی‌نا، قاهره، 1964م.

انصاری، سمیه، «نقش نظامیه‌ها در انحطاط علوم اسلامی»، در تاریخنامۀ خوارزمی، سال اول، ش2، 1392ش، صص21ـ34.

بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، مکتبة دار التراث، قاهره، 1267ق.

بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، دار و مکتبة الهلال، بیروت، 1998م.

بهمنیار، احمد، صاحب بن عباد، شرح احوال و آثار، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1383ش.

بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، بی‌نا، لایپزیک، 1923م.

بیرونی، ابوریحان، القانون المسعودی، به تصحیح عبدالکریم سامی الجندی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2002م.

بیرونی، ابوریحان، افراد المقال فی امر الضلال، جمعیة دائرة المعارف العثمانیه، حیدرآباد، 1948م.

بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، تصحیح علی‌اکبر فیاض، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1356ش.

پنجه، معصومعلی، «دارالعلم»، در دانشنامۀ جهان اسلام، ج16، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، تهران، 1390ش، صص712ـ715.

توکل، محمد، جامعه شناسی علم، جامعه شناسان، تهران، 1389ش.

ثعالبی، عبدالملک بن محمد، ثمار القلوب فی المضاف والمنسوب، به تحقیق ابوالفضل ابراهیم، مکتبة العصریة، بیروت، 1424ق.

ثعالبی، عبدالملک بن محمد، یتیمة الدهر فی محاسن اهل العصر، به شرح و تحقیق محمد محمود قمیحه، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1403ق.

چنگیزی اردهالی، اسماعیل، «دارالحکمه»، در دانشنامۀ جهان اسلام، ج16، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، تهران، 1390ش، صص707ـ708.

حکیمی، محمدرضا، محمد حکیمی و علی حکیمی، الحیات، ترجمۀ احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1371ش.

حلبی، علی اصغر، تاریخ فلاسفۀ ایرانی، کتابفروشی زوار، تهران، 1360ش.

حمیدی، محمد بن فتوح، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، به تحقیق ابراهیم الأبیاری، دار الکتاب اللبنانی، بیروت، دار الکتب المصری، قاهره، 1983م.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ مدینة السلام و اخبار محدثیها وذکر قطانها العلماء من غیر اهلها و واردیها، به تحقیق و تعلیق بشار عواد معروف، دار الغرب الاسلامی، بیروت، 2001م.

زبیر بن بکار، اخبار الموفقیات، به تحقیق سامی مکی العانی، منشورات الشریف الرضی، قم، 1374ش.

سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، به تحقیق عبدالفتاح محمد الحلو – محمود الطناجی، طبعة الحلبی، بی‌جا، 1383ق.

سعیدی‌نیا، حبیب‌الله، «علل افول علم در تمدن اسلامی»، در پژوهش‌نامۀ تاریخ اسلام، سال اول، ش2، 1390ش، صص97ـ123.

سیوطی، عبدالرحمن، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، بی‌نا، قاهره، 1326ق.

شابی، علی، زندگی‌نامۀ بیرونی، ترجمۀ پرویز اذکایی، وزارت فرهنگ و هنر، تهران، 1325ش.

صفا، ذبیح الله، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، مجید، تهران، 1384ش.

صفدی، خلیل بن آیبک، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، دار النشر شتانیر، ویسبادن، 1961م.

طبرسی، احمد بن علی، احتجاج، ترجمۀ بهراد جعفری، اسلامیه، تهران، 1381ش.

طبری، محمد بن جریر بن یزید، تاریخ، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1408ق.

طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامه، مؤسسة البعثة، قم، 1413ق.

عمادالدین اصفهانی، ابوعبدالله محمد کاتب، دولت آل سلجوق، به تصحیح یحیی مراد، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1403ق.

عوفی بخارایی، محمد، لباب الالباب، به تصحیح سعید نفیسی، ابن سینا، تهران، 1335ش.

غزالی، ابوحامد محمد، احیاء علوم الدین، علمی و فرهنگی، تهران، 1386ش.

غزالی، ابوحامد محمد، الاقتصاد فی الاعتقاد، تقدیم علی بوملحم، دار و مکتبه الهلال، بیروت، 1413ق ـ1993م.

غزالی، ابوحامد محمد، فضائح الباطنیه، به تحقیق عبد الرحمن بدوی، دارالکتب الثقافیه، کویت، 1964م.

غزالی، ابوحامد محمد، المنقذ من الضلال و الموصل الی ذی العزة و الجلال، اللجنة اللبنانیة لترجمة الروائع، بیروت، 1969م.

غفرانی، علی، «فرهنگ بزرگداشت دانشمندان مهاجر و مسافر در شهرهای اسلامی»، در تاریخ و فرهنگ، سال چهل وپنجم، ش90، بهار و تابستان 1392، صص109ـ126.

غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ترجمۀ نورالله کسائی، دانشگاه تهران، تهران، 1372ش.

فارابی، ابو نصر، إحصاء العلوم، با شرح و مقدمۀ علی بوملحم، دار و مکتبة الهلال، بیروت، 1996م.

فخری، ماجد، تاریخ الفلسفة الاسلامیة، ترجمۀ عربی به قلم کمال الیازجی، الجامعة الامیرکیة، بیروت، 1979م.

قطبی، سیمین، «بیت الحکمه»، در دانشنامۀ جهان اسلام، ج5، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، تهران، 1379ش، صص81ـ83.

کتبی، محمد بن شاکر، فوات الوفیات و الذیل علیها، به تحقیق احسان عباس،دار الثقافة، بیروت، 1973م.

کسائی، نورالله، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، امیرکبیر، تهران، 1363ش.

لبیب عبدالغنی، مصطفی، دراسات فی تاریخ العلوم عند العرب، الهیئة المصریة العامة للکتاب، قاهره، 2008م.

مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بی‌نا، بیروت، 1403ق.

محقق، مهدی، نظام‌نامۀ سیاست؛ گزیدۀ سیاست‌نامه، سخن، تهران، 1375ش.

محمدی، محمد، «دانشگاه جندی شاپور»، در مقالات وبررسی‌ها، ش5ـ6، دانشگاه تهران، 1350ش، صص1ـ22.

محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، ترجمۀ حمیدرضا شیخی، دار الحدیث، بی‌جا، 1377ش.

مفضل بن عمرو، توحید مفضل، ترجمۀ محمدباقر مجلسی، صدر، تهران، بی‌تا.

مقّری، احمد بن محمد، نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب و ذکر وزیرها لسان الدین الخطیب، به تحقیق احسان عباس، دارصادر، بیروت، 1988م.

مقریزی، تقی‌الدین احمد، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، به تحقیق محمد زینهم و مدیحة الشرقاوی، مکتبة مدبولی، قاهره، 1998م.

هاشمی، سید احمد، «ترجمه»، در دانشنامۀ جهان اسلام، ج7، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، تهران، 1383ش، صص25ـ46.

هندی، صالح زیاب، «الرحلة فی طلب العلم فی الاسلام و تطبیقاتها التربویة المعاصرة»، مجلة الدراسات العلوم التربویة، ج38، ش1، دانشگاه یرموک، اردن، 1428ق.

هونکه، زیگرید، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمۀ مرتضی رهبانی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1362ش.

یافعی، عبد الله بن اسعد، مرآة الجنان و عبرة الیقظان، دانشگاه عثمانیه، حیدرآباد، 1337ق.

یاقوت حموی، ابوعبدالله، معجم البلدان، دارصادر، بیروت، بی‌تا.

یاقوت حموی، معجم الادباء، مطبعة عیسی بابی حلبی، قاهره، بی‌تا.