مناسبت حکم و موضوع: کارکردها و سازوکارهای تشخیص در بیان فقیهان

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 4، دوره 44، شماره 4 - شماره پیاپی 91، بهمن 1391، صفحه 67-86   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.9868

نویسندگان

ابوالفضل علیشاهی قلعه جوقی^* ؛ اردوان ارژنگ

استادیار دانشگاه یاسوج

چکیده

یکی از بایسته ها برای فهم درست نصوص قانونی، این است که قانون گذار و فقیه، همراه با دیگر خردمندان از افراد نوع خویش در عرصه های گوناگون زندگی، از خرد جمعی بهره مند شده باشد و افزون بر اینکه دیدگاه های شخصی خویش را دارد، از آگاهی و زمینۀ ذهنی عمومی نیز برخوردار باشد که این آگاهی جمعی می تواند در فهم درست از متون دینی و مخصوصاً فقهی و قانونی نقش بسزایی داشته باشد. دغدغۀ دانش پژوهان دینی از دیرباز بر این بوده است که از نقش این باورها، ارتکازها و برداشت های عمومی و عرفی غافل نمانند.
اصل «مناسبت حکم و موضوع» که ریشه در همین برداشت ها و خردورزی های عمومی دارد با نگاهی عرف گرایانه و در عین حال مورد تأیید شرع، به سازواری و سازگاری های میان حکم و موضوع در هر نص دینی نظر دارد و با فهم درست آن پی برده می شود که حکم اطلاق دارد و یا تقیید می خورد؛ در موضوع خود عمومیت دارد و یا اینکه تخصیص خورده است؛ و در برخی موارد با دستیابی به علت، حکم را به دیگر موارد سرایت می دهد.
در این نوشتار کوشیده شده است با تعریف درستی از مناسبت میان حکم و موضوع و اثبات حجیت آن با سیر در آرای فقیهان و اصولیان، به ساز و کارهای تشخیص آن اشاره شود و با استنادها و اقوال فقهاء در موضوعات گوناگون، کارکردهای آن در نصوص شناسایی گردد و در پایان برخی تطبیقات آن نشان داده شود.

کلیدواژه‌ها

مناسبت؛ حکم؛ موضوع؛ ظهور؛ ارتکاز

مراجع

قرآن کریم.

ابن فارس، أبو الحسین أحمد زکریا، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبد السّلام محمّد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404 ق.

ابن منظور، محمّد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر الادب الحوزة، 1405 ق.

حایری، مرتضی، الخمس، تحقیق محمّد حسین امراللّهی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1418 ق.

حایری یزدی، عبد الکریم، کتاب الصلاة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1404 ق.

حرّ عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، تحقیق مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، مؤسسة آل البیت، 1414 ق.

حکیم، محسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، 1404 ق.

حکیم، محمّد تقی بن محمّد سعید، الاصول العامة للفقه المقارن: مدخل الی دراسة الفقه المقارن، بی جا، مؤسسۀ آل البیت للطباعة والنشر، 1979 م.

حلبی، ابو الصلاح، الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، اصفهان، مکتبة الامام امیر المومنین علیه السلام، 1403 ق.

حلّی، یحیی بن سعید، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه والنظائر، نجف، تحقیق احمد حسینی و نور الدین واعظی، چاپخانه الآداب، 1386 ق.

خمینی، روح الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، البیع، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی، 1421 ق.

——، کتاب الطهارة، نجف، مطبعة الآداب، 1389 ق.

خمینی، مصطفی، تحریرات فی الفقه: کتاب الطهارة، بی­جا، موسسه تنظیم و نشر آثار الامام خمینی، 1418 ق.

——، مستند تحریر الوسیله، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار الامام خمینی، 1418 ق.

خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تعلیق علی اکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، 1355.

خویی، ابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروة الوثقی: کتاب الطهارة، تقریر علی غروی تبریزی، قم، دار الهادی، 1410 ق.

——، محاضرات فی اصول الفقه، قم، انتشارات انصاریان، 1417 ق.

——، المستند فی شرح العروة الوثقی: الصلاة، تقریر مرتضی بروجردی، قم، موسسة احیاء آثار الامام الخوئی، 1421 ق.

——، المستند فی شرح العروة الوثقی: کتاب الصوم، تقریر مرتضی بروجردی، قم، مطبعة العلمیة، 1361 ق.

——، موسوعة الامام الخویی، قم، مؤسسة احیاء آثار الامام الخویی، 1421 ق.

روحانی، محمّد صادق، فقه الصّادق، قم، مؤسسة دار الکتاب، 1412 ق.

سانو، قطب مصطفی، معجم مصطلحات اصول الفقه، دمشق، دار الفکر، 2002 م.

سبزواری، عبد الاعلی، مهذّب الاحکام فی بیان الحلال والحرام، تحقیق مؤسسة المنار، قم، مکتبة آیة الله سید السبزواری، 1413 ق.

سیستانی، علی، قاعدة لاضرر و لاضرار، قم، مکتبة آیت الله السید السیستانی، 1414 ق.

——، الرافد فی علم الاصول، تقریر منیر عدنان قطیفی، قم، مکتب آیت الله سیستانی، 1414 ق.

شعبان، زکی الدین، اصول الفقه الاسلامی، بنغازی، جامعه قاریونس، 1995 م.

صدر، محمّد باقر، بحوث فی شرح العروة الوثقی، نجف، مطبعة الآداب، 1391 ق.

——، بحوث فی علم الاصول، قم، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، 1417 ق.

——، دروس فی علم الاصول، بیروت، دار الکتاب اللّبنانی، 1406 ق.

——، قاعدة لاضرر، تقریر کمال حیدری، بی نا، بی­جا، بی­تا

——، المعالم الجدیدة للاصول، تهران، مکتبة النّجاح، 1395 ق.

طباطبایی کربلایی، علی بن محمد علی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، قم، مؤسسة آل البیت، بی­تا.

علّامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث،1414 ق.

——، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، تحقیق از قسم الفقه فی مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، 1414 ق.

——، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1413 ق.

علیشاهی قلعه­جوقی، ابوالفضل، مفهوم و حجیت مذاق شریعت در فرایند استنباط احکام فقهی، قم، بوستان کتاب، 1390.

غزالی، محمّد بن محمّد، المستصفی فی علم الاصول، تصحیح محمّد عبد السلام عبد الشافی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417 ق.

فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة: کتاب الصلاة، قم، نشر مولف، 1408 ق.

——، القواعد الفقهیة، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، 1383.

فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، مؤسسة دار الهجرة، 1410 ق.

کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1363.

گلپایگانی، محمّد رضا، کتاب الطّهارة، تقریر محمّد هادی مقدّس، قم، دار القرآن الکریم، بی تا.

مامقانی، عبد الله بن محمد حسن، تلخیص مقباص الهدایه، تلخیص از علی اکبر غفاری، تهران، جامعه الامام الصادق، 1369.

مجلسی، محمّد باقر بن محمّد تقی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، تحقیق علی اکبر غفاری، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403 ق.

محقّق داماد، محمّد، کتاب الحج، تقریر عبد الله جوادی آملی، قم، مطبعة مهر، 1401 ق.

محمد صنقور، علی حیدر، المعجم الاصولی، قم، الطیار، 1385.

مدنی کاشانی، رضا، براهین الحج للفقهاء والحجج، کاشان، مدرسه علمیه آیت الله کاشانی، 1411 ق.

مروج، محمد جعفر، منتهی الدرایة فی توضیح الکفایه، بی­جا، دار الکتاب جزایری، 1415 ق.

مظفّر، محمّد رضا، اصول الفقه، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، بی تا.

مکارم شیرازی، ناصر، بحوث فقهیة هامّة، قم، مدرسة الامام علی بن ابی طالب علیه السلام، 1422 ق.

منتظری، حسینعلی، دراسات فی المکاسب المحرمة، قم، نشر تفکّر، 1415 ق.

میلانی، محمد هادی، محاضرات فی فقه الامامیه، مشهد، موسسه چاپ و نشر دانشگاه فردوسی، 1395 ق.

نایینی، محمد حسین، کتاب الصلاة، تقریر محمد علی کاظمی، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1411 ق.

——، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، تقریر موسی بن محمّد نجفی خوانساری، تهران، مکتبة المحمّدیة، 1373 ق.

نجفی، محمّد رضا، وقایة الاذهان، قم، مؤسسة آل البیت، 1413 ق.