خُرّمیان و بازتاب باورهای خُرّمی در رباعیات خیام

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 50، شماره 2 - شماره پیاپی 101، مهر 1397، صفحه 45-63   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v50i2.79740

نویسندگان

حسین مفتخری¹؛ حمید عبداللهیان²؛ امیر علی نیا^{* 3}

¹دانشگاه خوارزمی

²تهران

³خوارزمی

چکیده

خُرّمیان تداوم مزدکیان روزگار ساسانی بودند که در دورۀ اسلامی جنبش‌هایی را برضد خلافت عباسی بنیان نهادند. آیین خُرّمیان ماهیتی اَسرارآمیز، التقاطی و رمزآلود داشت. از مهم‌ترین باورهای آنان که در منابع اسلامی گزارش شده است، می‌توان به دعوت به شادی و خُرّمی، تکریم آیینی شراب، بیان رمزآلود و تناسخ اشاره کرد. به گزارش منابع تاریخی، حیات خُرّمیان در ایران تا دورۀ سلجوقی و چند دهه پس از وفات خیام تداوم یافته است. یافته‌های این پژوهش بیانگر مضامین مشترکی است که حاکی از بازتاب پاره‌ای از باورهای بنیادین خرمی در مضامین محوری رباعیات خیام است. این مقاله با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به گزارش‌های معتبر تاریخی و منابع اصیل در زمینۀ رباعیات خیام، در پی آن است تا ضمن بررسی آیین خرمی  و تداوم حیات آن، از بازتاب پاره‌ای از باورهای بنیادین آن در رباعیات خیام سخن گوید.

کلیدواژه‌ها

باور های خُرّمی؛ اندیشۀ خوش‌باشی؛ رباعیات خیام

مراجع

ابن‌اثیر، عزالدین علی، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمۀ ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، مؤسسۀ مطبوعاتی علمی، تهران، 1371ش.

ابن‌کثیر، ابوالفداء‌ اسماعیل، البدایه و النهایه، دارالفکر، بیروت، 1407ق.

ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن، تلبیس ابلیس، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، نشر دانشگاهی، تهران، 1395ش.

ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1412ق.

ابن‌ندیم، محمدبن‌اسحاق، الفهرست، ترجمه و تحشیۀ محمدرضا تجدد، اساطیر، تهران، 1381ش.

ابن‌عبری، تاریخ مختصرالدول، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، علمی‌ و فرهنگی، تهران، 1377ش.

ابن‌فندق، ابوالحسن‌علی، تاریخ الحکماء المسمی بدرة الاخبار و لمعة الانوار، به تصحیح محمد شفیع، بی‌نا، لاهور، 1350ش.

ابوالمعالی، محمدبن‌نعمت، بیان‌الادیان، به تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه و با همکاری قدرت‌الله پیشنماززاده، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، تهران، 1376ش.

اسلامی‌ندوشن، محمدعلی، جام جهان‌بین (مجموعۀ مقاله‌های ادبی)، کتابخانۀ ایرانمهر، تهران، 1346ش.

اسکیِروُ، پی، ئو، «هخامنشیان و اوستا»، در پیدایش امپراتوری ایران، آخرین یافته‌ها، ویراستۀ وستا سرخوش کرتیس و سارا استوارت، ترجمۀ کاظم فیروزمند، نشر مرکز، تهران، 1391ش، صص77ـ127.

اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمۀ جواد فلاطوری و مریم میراحمدی، علمی و فرهنگی، تهران، 1392ش.

الیاسی، پریسا، "زندگی پس از مرگ و تَناسُخ در متون هندو"، پژوهشنامۀ ادیان، سال سوم، ش6، پاییز و زمستان 1388، صص1ـ26.

آمورتی، ب. س.، «ملل‌ و نحل»، در تاریخ ایران کمبریج از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان، به کوشش ریچارد نلسون فرای، ترجمۀ حسن انوشه، جلد چهارم، امیرکبیر، تهران، 1389ش، صص416ـ 448.

بغدادی، ابومنصورعبدالقاهر، تاریخ مذاهب اسلام یا ترجمۀ الفرق ‌بین ‌الفرق، به قلم و اهتمام محمدجواد مشکور، شفق، تبریز، 1313ش.

بلعمی، ابوعلی، تاریخنامۀ طبری، به تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، البرز، تهران، 1373ش.

پورشریعتی، پروانه، زوال و فروپاشی ساسانیان، ترجمۀ خشایار بهاری، فرزان‌روز، تهران، 1397ش.

تتوی، قاضی‌احمد و آصف‌خان قزوینی، تاریخ الفی، به تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، علمی و فرهنگی، تهران، 1382ش.

ثعالبی، عبدالملک ‌بن ‌محمد، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، ترجمۀ محمد فضائلی، قطره، تهران، 1368ش.

جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشا، به تصحیح محمد قزوینی، نگاه، تهران، 1391ش.

دشتی، علی، دَمی با خیام، اساطیر، تهران، 1377ش.

دی‌یونگ، آلبرت، «دَهِشَ مُغان»، در پیدایش امپراتوری ایران، آخرین یافته‌ها، ویراستۀ وستا سرخوش کرتیس و سارا استوارت، ترجمۀ کاظم فیروزمند، مرکز، تهران، 1391ش، صص128ـ150.

حسنی‌‌رازی، سیدمرتضی، تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، به تصحیح عباس اقبال آشتیانی، اساطیر، تهران، 1383ش.

دفتری، فرهاد، «روابط اسماعیلی ـ سلجوقی: برخورد و بن‌بست»، در سلجوقیان، ویراستۀ ادموند هرتسیگ و سارا استوارت، ترجمۀ کاظم فیروزمند، نشر مرکز، تهران، 1395ش، صص54ـ74.

دیوان حافظ شیرازی، به اهتمام محمدقزوینی و قاسم غنی، زوار، تهران، 1390ش.

رازی، نجم‌الدین، مرصاد العباد من المبدأ إلی المعاد، به کوشش حسین حسینی نعمت‌اللهی، مجلس، تهران، 1312ش.

راشدمحصل، محمدتقی، دینکرد هفتم، پژوهشگاه علوم انسانی، تهران، 1389ش.

رشیدی‌تبریزی، یاراحمد ‌بن ‌حسین، رباعیات خیام (طربخانه)، به تصحیح جلال‌الدین همایی، هما، تهران، 1367ش.

رشیدی‌تبریزی، یاراحمدبن‌حسین، طربخانۀ رباعیات عمرخیام، کتابخانۀ مجلس، نسخۀ خطی شمارۀ 9391.

امین‌رضوی، مهدی، صهبای خرد (شرح احوال و آثار حکیم عمر خیام نیشابوری)، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، سخن، تهران، 1385ش.

زرین‌کوب، عبدالحسین، از کوچۀ رندان (دربارۀ زندگی و اندیشۀ حافظ)، سخن، تهران، 1374ش.

زمردی، حمیرا، «تناسخ و قداست گیاهی در شعر سپهری و شاملو»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال پنجم و ششم، ش2، تابستان 1384، صص135ـ142.

ساتن، الول، ل. پ، «رباعی در ادب نخستین پارسی»، در تاریخ ایران کمبریج از ظهور اسلام تا آمدن سلجوقیان، ترجمۀ حسن انوشه، جلد چهارم، امیرکبیر، تهران، 1389ش، صص542ـ556.

سمعانی، ابوسعد عبدالکریم، الانساب، به کوشش شرف‌الدین احمد، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیة، حیدرآباد، 1397ق.

شایگان، داریوش، پنج اقلیم حضور(فردوسی، خیام، مولوی، سعدی، حافظ)، فرهنگ معاصر، تهران، 1395ش.

شروانی، جمال‌خلیل، نزهة‌المجالس، به تصحیح، تحقیق و مقدمۀ محمدامین ریاحی، علمی، تهران، 1375ش.

شکی، منصور، «دُرُست‌دینان»، در معارف، ش28، فروردین ـ تیر 1372، صص28ـ53.

شهرستانی، عبدالکریم، ملل‌ و نحل، به تحقیق و تصحیح سید محمدرضا جلالی نائینی، اقبال، تهران، 1361ش.

صدیقی، غلامحسین، جنبش‌های دینی ایرانی در قرن‌های دوم و سوم هجری، پاژنگ، تهران، 1372ش.

طبری، محمد بن ‌جریر بن یزید، تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، اساطیر، تهران، 1375ش.

عطار نیشابوری، فریدالدین محمد، الهی‌نامه، به تصحیح، تقدیم و تعلیق محمدرضا شفیعی‌کدکنی، سخن، تهران، 1388ش.

فروغی، محمدعلی و قاسم غنی، رباعیات حکیم عمرخیام نیشابوری، به کوشش محمدعلی فروغی و قاسم غنی، عارف، تهران، 1372ش.

فلیکس‌لاژار، ژان باتیست، راز و رمزهای آیین میترا (مهر)، ترجمۀ سیدحسن آصف آگاه، طهوری، تهران، 1391ش.

قنبری، محمدرضا، خیام‌نامه (روزگار، فلسفه و شعر خیام)، زوار، تهران، 1384ش.

قزوینی، زکریا بن محمد، آثار البلاد و اخبار العباد، با اضافات و ترجمۀ جهانگیر میرزا، به تصحیح میرهاشم محدث، امیرکبیر، تهران، 1373ش.

قفطی، ابوالحسن علی‌بن‌یوسف، تاریخ الحکماء، دانشگاه تهران، تهران، 1371ش.

کریستنسن، آرتور، بررسی انتقادی رباعیات خیام، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، توس، تهران، 1374ش.

کلیما، اوتاکر، تاریخ جنبش مزدکیان، ترجمۀ جهانگیر فکری ارشاد، توس، تهران، 1386ش.

کوک، جان مانوئل، شاهنشاهی هخامنشی، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، ققنوس، تهران، 1388ش.

کومون، فرانتس، «مهرابه دورا»، در دین مهر در جهان باستان، ویراستۀ جان هینلز، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، توس، تهران، 1393، صص229ـ319.

مادلونگ، ویلفرد، فرقه‌های اسلامی، ترجمۀ ابوالقاسم سری، اساطیر، تهران، 1381ش.

مجمل‌التواریخ و القصص، به تصحیح نجم‌الدین سیف‌آبادی، دومونده نیکارهوزن، آلمان، 1378ش.

مرکلباخ، راینهولد، میترا؛ آیین و تاریخ، ترجمۀ توفیق گلی‌زاده، با همکاری و ویراستاری ملیحه کرباسیان، اختران، تهران، 1394ش.

مستوفی‌قزوینی، حمدالله‌ بن ‌ابی‌بکر، تاریخ‌ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، امیرکبیر، تهران، 1364ش.

مسعودی، ابوالحسن علی‌بن‌حسین، التنبیه و الإشراف، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، علمی ‌و فرهنگی، تهران، 1365ش.

مسعودی، ابوالحسن علی‌بن‌حسین، مروج‌‌الذهب و معادن الجواهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، علمی‌وفرهنگی، تهران، 1374ش.

مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ترجمۀ ابوالقاسم امامی، سروش، تهران، 1369ش.

مقدسی، مطهر بن ‌طاهر، آفرینش و تاریخ، ترجمۀ محمدرضا شفیعی ‌کدکنی، آگه، تهران، 1374ش

مولتون، جیمز هوپ، گنجینۀ مُغان، ترجمۀ تیمور قادری، مهتاب، تهران، 1387ش.

مونس‌الاحرار فی دقائق الاشعار، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، نسخۀ خطی شمارۀ 11272.

مینایی، فاطمه، «تناسخ»، در نقد و نظر، سال یازدهم، ش43 و 44، 1385ش، صص86ـ 101.

نظام‌الملک، ابوعلی‌حسن، سیاست‌نامه،‌ به تصحیح عباس اقبال، اساطیر، تهران، 1394ش.

نظری، علیرضا و مجتبی قنبری مزیدی، «بازتاب اندیشه‌های خیام در اشعار محمود سامی البارودی»، در پژوهش‌های ادبیات تطبیقی، دورۀ 2، ش2، پاییز و زمستان 1393، صص219ـ242.

نوبختی، حسن‌بن‌موسی، فرق‌الشیعه، با ترجمه و تعلیقات محمدجواد مشکور، علمی ‌و ‌فرهنگی، تهران، 1392ش.

هدایت، صادق، ترانه‌های خیام، امیرکبیر، تهران، 1313ش.

همدانی، رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌التواریخ (اسماعیلیان)، به تصحیح محمد روشن، میراث مکتوب، تهران، 1387ش.

همایی، جلال‌الدین، خیامی‌نامه، انجمن آثار ملی، تهران، 1346ش.

هودسون، م. ج. س.، «دولت اسماعیلی»، در تاریخ ایران کمبریج، جلد پنجم، بخش سوم، ترجمۀ تیمور قادری، مهتاب، تهران، 1390ش، صص9ـ 98.

یارشاطر، احسان، «کیش مزدکی»، ترجمۀ م. کاشف، در ایران‌نامه، سال دوم، ش5، 1362ش، صص6ـ42.

یوسفی، محمدتقی، «تناسخ از دیدگاه شیخ اشراق»، در معرفت فلسفی، سال پنجم، ش4، 1387ش، صص87ـ127.

Clinton, J. W., “Bāda”, in Encyclopedia Iranica, online edition, available at http://www.iranicaonline.org, v.3, Fasc.4, 1988, pp. 353-354 (Last Updated: August 19, 2011).

Crone, Patricia, The Nativist Prophets of Early Islamic Iran: Rural Revolt and Local Zoroastrianism, Cambridge University Press, 2012.

Crone, Patricia, “Ḵorramis”, in Encyclopedia Iranica, online edition,

available at http://www.iranicaonline.org,articles/korramis (accessed on 16 August, 2012).

De Long, A., Traditions of the Magi: Zoroastrianism in Greek and Latin Literature, London, 1997.

Smart, Ninian, World Philosophies, Routledge, London, 2001.

Walker, Paul, “The Doctrine of Metempsychosis in Islam”, in Islamic Studies Presented to Charles, J. Adams, eds. Wael B. Hallaq and Donald Little, Leiden, 1991, pp.219-238.

Widengren, George, Mani and Manichaeism, translated by Charles Kessler, in History of Religion Series, Weidenfeld and Nicolson, London, 1965.