بررسی دیدگاه محقق اصفهانی درباره ی ملکیت، حق و حکم

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 45، شماره 1 - شماره پیاپی 92، اردیبهشت 1392، صفحه 53-67   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.13050

نویسندگان

جلیل قنواتی^{* 1}؛ حسین جاور²؛ مهشید جعفری هرندی³

¹دانشیار دانشگاه تهران (پردیس قم)

²استادیار دانشگاه حضرت معصومه (سلام‌الله علیها) و عضو شورای علمی گروه فقه و حقوق پژوهشکده ی باقرالعلوم (علیه‌السلام)

³دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشگاه مفید

چکیده

ملکیتی که مدار معاملات و معاوضات است، تابعی از اعتبار عقلاء و شارع می باشد که به وجود اعتباری ایجاد می‌شود و می‌توان به نوعی، آن را اضافه ی اعتباری خواند که وجود موضوع اعتباری و بلکه صرف وجود محلی برای آن، به لحاظ توقع آن محل، در اعتبار آن کافی است؛ بنابر این، ملکیت، نه در زمره ی أعراض مقولی است که وجود موضوع آن ها در خارج لازم می باشد؛ و نه مانند اعتبارات ذهنی، از سنخ مفاهیمی است که عروض و اتصاف آن ها ذهنی است. حقّ، توانایی خاصی است که گاهی به عین، گاهی به عقد و گاهی به شخص تعلق می‌گیرد؛ مانند:حقّ تحجیر، حقّ خیار و حقّ قصاص. متعلق حقّ، در تمام موارد، عملی است که به عین، یا شخص و یا عقد تعلق دارد، در حالی که ملک، احاطه و سلطنتی است که حقیقتاً به خود عین، یا منفعت و یا عمل، تعلق می‌گیرد؛ بنابر این، از آنجا که ملک، ملزوم سلطنت مطلق است و حق اعتباری ویژه در برخی تصرفات خاص به شمار می‌رود، حق، نمی‌تواند عین ملک تلقی گردد و افزون بر این، از آنجا که ملک، ماهیتاً، امری بسیط و غیر مقول به تشکیک است، حق نمی‌تواند مرتبه‌ای از ملک به شمار رود. مضافاً اینکه در برخی از حقوق، از جمله:حقّ تحجیر و حقّ اختصاص، اساساً، ملکیت فرض ندارد. حقّ، با اوضافی که دارد، جز در مواردی که دلیلی خاص، مانع تمام یا برخی از تصرفات می شود، علی‌الاصول، قابل نقل، اسقاط و انتقال به ارث است و هر آن چیزی که در ماهیت، به وصف حقّ، متصف می باشد، قابل اسقاط است و إلّا حُکم به شمار می‌رود که در این صورت، جز با امتثال حُکم، یا انتفای موضوع، ساقط نمی‌شود. از آنجا که ادله ی معاملات، در مقام انفاذ اسباب شرعی است، در موارد شک، اگر یقین به قابلیت نقل و شک در مانعیت، یا شرطیت سبب خاص باشد، عموم دلیل شرط، یا صلح، جاری می‌شود؛ و اگر شک، در اصل قابلیت نقل باشد، اصل، عدم قبول نقل است.

کلیدواژه‌ها

ملکیّت؛ مقولات عًرضَی؛ مقولات ذهنی؛ اعتبار؛ حقّ؛ حُکم؛ اسقاط

مراجع

اصفهانی، محمدحسین، حاشیةالمکاسب، دارالمصطفی­لإحیاء التراث، قم:1418 ق.

اصفهانى، محمد حسین کمپانى، رسالة فی تحقیق الحق و الحکم، در یک جلد، قم: أنوار الهدى، اول، 1418ق

امام خمینی، سید روح الله، مناهج­الأصول، تهران:مؤسسه­ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره)، 1378.

امام خمینی، سید روح اللّه موسوى، القواعد الفقهیة و الاجتهاد و التقلید (تهذیب الأصول)، ج 1( 2 جلدی)، قم: دار الفکر - کتابفروشى اسماعیلیان، 1382 ق

امام خمینی، سید روح الله، کتاب­البیع، تهران: مؤسسه­ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره)، بی تا.

أنصاری، مرتضی­ بن محمد، ‌فرائدالأصول، قم: انتشارات مصطفوی، ‌1374.

انصارى، مرتضى بن محمد، کتاب المکاسب ج 3، (دوره 6 جلدی)، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، 1415 ق

تفضّلی، تقی، «تحقیق و بررسی درباره­ی معنی و مفهوم کلمه­ی حقّ»، مقالات و بررسی‌ها، شماره­ی 22-21.1354، صص 116-139

جزائرى، سید محمد جعفر مروج، هدى الطالب فی شرح المکاسب، ج 1(دوره 7 جلدی)، قم: مؤسسة دار الکتاب، 1416 ه‍ ق

حائرى، سیدکاظم، فقه­العقود، ج 2، قم: مجمع­الفکرالإسلامی،1423 ق.

حسین­آبادی جرقوئینی، محمدرضا، رسالة فی المعاملة و الأختلاف بین المتعاقدین، اّل میثم تمار، قم:1423 ق.

حسینی شاهرودی، سید علی، محاضرات فی الفقه الجعفری، المکاسب المحرمه، تقریرات ابحاث ابی القاسم الخویی، ج 2، الطبعه الاولی، قم: دارالکتب الاسلامیه، 1409 ق.  

حکمت­ نیا، محمود، فلسفه­ی نظام حقوق زن، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و ‌‌اندیشه­ی اسلامی، 1390.

حکیم، محسن، نهج الفقاهه، ج 1، قم: دارالفقه، 1378.

 خویی، سیدابوالقاسم، مصباح­الفقاهه، ج 2، به کوشش محمدعلی توحیدی، قم: مؤسسه­ی انصاریان، بی تا.

خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهه، محمد علی توحیدی، ج 2، قم: مؤسسه انصاریان،1417 ق.

روحانی، محمد صادق، منهاج الفقاهه، التعلیق علی مکاسب الشیخ الاعظم، ج 3، چاپ چهارم، قم: العلمیه، 1418 ق.

سهرودی، شهاب الدین یحیی، المشارع والمطارحات، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1373.

شیرازی، صدرالدین محمد بن­ ابراهیم، الحکمةالمتعالیة فی الأسفارالعقلیةالأربعة، بیروت: دارإحیاءالتراث، 1419 ق.

صفایی، سیدحسین، قاسم­زاده، اشخاص و محجورین، تهران: انتشارات سمت،1377.

طباطبایی یزدی، حاشیه کتاب مکاسب، قم: دارالعلم، 1376.

قنواتی، جلیل، «بررسی تطبیقی زمان انتقال مالکیت»، مجله­ی اندیشه­های حقوقی، شماره­ی 5، سال 1382،29ـ61.

قنواتی، جلیل، وحدتی­ شبیری، سیدحسن، عبدی ­پور، ابراهیم، حقوق قراردادها در فقه امامیه، سید مصطفی محقق داماد، تهران: انتشارات سمت،1379.  

گرجی، ابوالقاسم، «مشروعیت حقّ و حُکم آن با تأکید بر حقّ معنوی»، مجله­ی دانشکده­ی حقوق و علوم سیاسی تهران: مهر 1372.ص 121-128.

گرجی، ابوالقاسم، «حقّ و حُکم و فرق میان آن­ها»، فصلنامه­ی مطالعات حقوقی و قضایی، بهار 1364، شماره 1، صص 29-38

گیلانى، نجفى، میرزا حبیب الله رشتى، التعلیقة على مکاسب الشیخ الأنصاری (للمیرزا حبیب الله)، قم: مجمع الذخائر الإسلامیة، 1316  ق.

مروّج­جزائری، سیدمحمدجعفر، نظرة فی الحقوق، أحکامها و أقسامها، قم: بی تا.

مشکینی، علی، مصطلحات­الفقه، قم: مؤسسة­النشر­الإسلامی، 1413 ق.

نائینی، محمد حسن، منیه الطالب، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1418 ق.

یزدى، سید محمد کاظم طباطبایى، حاشیة المکاسب، ج‌1، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1410 ق