نظریه فلاسفه در باره چیستی و کارکرد عقل عملی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 6، دوره 43، شماره 2 - شماره پیاپی 87، آذر 1390، صفحه 142-164   

نوع مقاله: Scientific & Research

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v43i2.4147

نویسنده

علی رضا نجف زاده^*

ایرانی

چکیده

فلاسفه امتیاز نفس انسانی از نفس حیوانی را به عقل نظری و عملی می‌دانند. اما در بیان چیستی این دو عقل در میان ایشان اختلاف نظر وجود دارد. با تأمل در کلمات ایشان حداقل چهار تفسیر درباره این دو عقل قابل استنباط است. این نوشتار پس از گزارش اقوال و بیان کارکردهای عقل عملی به ارزیابی آراء و تبیین نظریه مختار پرداخته است. قول مشهور در میان متأخران این است که در نفس انسانی بیش از یک عقل وجود ندارد که همه علوم و احکام کلی را ادراک می‌کند. اما چون این علوم بعضی نظری صرف بوده و به حقایق خارجی و نفس الامری اختصاص دارد به آن‌ها عقل نظری گفته می‌شود. اما بعضی دیگر چون احکام مربوط به اعمال اختیاری انسان است به آن‌ها عقل عملی گفته می‌شود. در این تفسیر امتیاز دو عقل از یکدیگر اعتباری و به مدرَکات آن‌ها است. به باور این مقاله این تفسیر به رغم شهرت آن مورد نظر اساطین حکمت نبوده و با اشکالات متعدد مواجه است. اما اقوال دیگر با اندکی تسامح به تفسیر واحد و جامعی قابل ارجاع می‌باشند و آن این که فعل اولی و بالذات عقل عملی استنباط احکام جزیی عملی از احکام کلی عقل نظری است که چون این احکام در حاکمیت عقل بر قوای بدنی، سبب پیدایش اراده در نفس برای صدور افعال اختیاری و صنایع انسانی می‌گردد به عقل عملی قوّه عامله نیز گفته می‌شود.

کلیدواژه‌ها

عقل نظری؛ عقل عملی؛ احکام کلی

مراجع

ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، به اهتمام محمود شهابی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۹ ش.

ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، رساله نفس، تصحیح دکتر موسی عمید، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۳۱ ش.

ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، الرسائل، رسالة النفس، قم، انتشارات بیدار، ۱۴۰۰ ه.

ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، الرسائل ۲، رسالة فی النفس و بقائها و معادها، به اهتمام حلمی‌ضیاء اولکن؛ استانبول، مطبعه ابراهیم خروز، ۱۹۵۳ م.

ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، الشفاء، الطبیعیّات، کتاب النفس، تحقیق ژرژ قنواتی و سعید زاید، قاهره، ۱۹۷۵ م.

ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، عیون الحکمه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۳ ش.

ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله ، النجاة، به کوشش محیی الدّین صبری کردی، قاهره، ۱۹۳۸ م.

اصفهانی، محمدحسین، نهایة الدرایة، تحقیق احدی امیر کلائی و دیگران، قم، سیدالشهداء ۱۳۷۴ ش.

ارسطو، درباره نفس؛ ترجمه و تعلیق علیمراد داودی،تهران؛ دانشگاه تهران، ۱۳۴۹ ش.

بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، تصحیح مرتضی مطهری، تهران، دانشگاه تهران،۱۳۷۵ ش.

رازی، فخرالدین محمد بن عمر، المباحث المشرقیه، قم، انتشارات بیدار،۱۴1۱ ق.

رازی، فخرالدین محمد بن عمر، شرح عیون الحکمه، تحقیق احمد حجازیواحمد السقاء، تهران، مؤسسه الصادق (ع)، ۱۳۷۳ ش.

رازی، قطب‌الدین محمد بن محمد؛ المحاکمات در حاشیه شرح اشارات خواجه، تهران، دفتر نشر کتاب، ۱۴۰۳ ق.

سبحانی، جعفر، حسن و قبح عقلی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰ ش.

سبزواری، حاج ملا هادی، شرح منظومه، تهران، چاپ سنگی، ۱۲۹۸ ق.

_سبزواری، حاج ملا هادی، تعلیقات بر الشواهد الربوبیه، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۰ ش.

شیرازی، صدرالدین، الأسفار الأربعه، قم، انتشارات مصطفوی، ۹ ج، ۱۳۷۹ ق.

شیرازی، صدرالدین ، التعلیقات علی الالهیّات الشفاء، چاپ سنگی، تهران، ۱۳۰۳ ق.

شیرازی، صدرالدین، محمد بن ابراهیم ، الشواهد الربوبیّه، تصحیح و تعلیق سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۰ ش.

طوسی، خواجه نصیرالدین محمد بن محمد، شرح الاشارات و التنبیهات، تهران، دفتر نشر کتاب، ۱۳۴۳ ش.

طوسی، خواجه نصیرالدین محمد بن محمد، تلخیص المحصل، به اهتمام عبدا... نورانی، تهران، موسسه مطالعات اسلامی مک گیل؛۱۳۵۹ ش.

طباطبائی، محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ تهران، دارالکتب الاسلامیه،۱۳۹۴ ق.

فارابی، ابونصر محمد بن محمد، فصول منتزعه، تحقیق فوزی متری نجار، انتشارات الزهراء، ۱۴۰۵ ق.

کلینی، ابوجعفر بن محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ ش.

مطهری، مرتضی، فلسفه اخلاق، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۶۹ ش.

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، نجف، دارالنعمان، ۱۳۸۶ ق.

مصباح یزدی، محمدتقی، فلسفه اخلاق، تحقیق و نگارش احمد حسین شریفی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۸ ش.

 

نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۸ ق.