بازشناسی مرز تفویض از ولایت تکوینی در اندیشه شیعه

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 7، دوره 43، شماره 2 - شماره پیاپی 87، آذر 1390، صفحه 166-188   

نوع مقاله: Scientific & Research

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v43i2.11778

نویسندگان

رضا نیرومند^* ؛ سیدمحمد مرتضوی

چکیده

اعتقاد به مقامات عالی و فضائل امامان شیعه (علیهم‌السلام) و باور به انجام کرامات و تصرف ایشان در امور جهان ذیل آموزه صحیح ولایت تکوینی قرار می‌گیرد. هنگامی که محبّان ائمه در راستای این اعتقاد ـ احتمالاً در برخی موارد عاشقانه و خالصانه ـ تلاش می‌کنند که بیش از حد متعارف برای امامان معتقد به مقامات شبه خدایی شده و به ثناگویی افراطی بپردازند، در واقع از عقیده حقّه ولایت تکوینی گذر کرده و به پندار غلوّ و باور نادرست تفویض گرفتار گردیده‌اند. مسئله این مقاله تلاش برای شناسایی مرز میان این دو اعتقاد ـ ولایت تکوینی و تفویض ـ است.
در این نوشتار با محور قرار دادن ملاک‌ها و معیارهای عقلی و نقلی ارزیابی می‌شود که مقامات امامان و تصرف در جهان به اذن خداوند متعال و در طول اراده او می‌باشد. اعتقاد به ولایت تکوینی امامان به عنوان امر بینُ الامرین میان تفویض و تقصیر و در واقع حد وسط میان دو نقطه افراط و تفریط قرار می‌گیرد. از این رو، اعتقاد به بالاترین درجه در مقامات و نقش آفرینی در امور جهان برای ائمه در دایره عبودیت منافاتی با توحید نداشته و تفویض نیز شمرده نمی‌شود.

کلیدواژه‌ها

غلو؛ تفویض؛ ولایت تکوینی؛ امر بین الامرین

مراجع

نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، بی‌چا، دارالهجرة، قم، بی‌تا.

ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، چاپ اول، کتابخانه مرعشی، قم، ۱۳۳۷ ق.

ابن منظور، لسان العرب، چاپ اول، احیاء تراث عربی، بیروت، ۱۴۰۸ ق.

ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث، چاپ چهارم، اسماعیلیان، قم، ۱۳۶۴ ق.

ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، ترجمه محمد باقر کمره ای، تصحیح غفاری، چاپ هشتم، کتابچی، تهران، ۱۳۸۰ ش.

اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ترجمه محسن مویدی، چاپ اول، امیر کبیر، تهران، ۱۳۶۲ ش.

اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، ترجمه یوسف فضایی، چاپ اول، آشیانه کتاب، تهران، ۱۳۸۲ ش.

امام صادق، جعفر بن محمد، مصباح الشریعه، بی‌چا، الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1400 ق.

بدوی، عبدالرحمن، تاریخ اندیشه های کلامی در اسلام، ترجمه حسین صابری، چاپ اول، بنیاد پژوهشهای اسلامی رضوی، مشهد، ۱۳۷۴ ش.

بستانی، قاسم، «غلو و اهل غلو در فرهنگ شیعی»، شیعه شناسی، ش ۱۲، ۱۳۸۴ ش.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد او مدینة السلام، بی‌چا، الکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۷ ق.

جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، چاپ اول، نشر علم، تهران، ۱۳۸۶ ش.

جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، چاپ اول، انصاریان با همکاری مرکز جهانی علوم اسلامی، قم، ۱۳۷۶ ش.

جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، چاپ سوم، اسراء، قم، ۱۳۸۲ ش.

حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة فی النصوص والمعجزات، شرح و ترجمه احمد جنتی، بی‌چا، اسلامیه، تهران، بی‌تا.

حسن زاده آملی، حسن، ولایت تکوینی، چاپ دوم، الف. لام. میم، قم، ۱۳۸۴ ش.

حسنی رازی، مرتضی بن داعی، تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، بی‌چا، مجلس، تهران، ۱۳۱۳ ق.

حلی، یوسف بن محمد، کشف المراد، تحقیق حسن حسن زاده آملی، چاپ هفتم، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۷ ق.

دیوانی، طه، «موقف الشیخ المفید من الغلو و الغلاه»، مجموعه المقالات و الرسالات کنگره شیخ مفید، چاپ اول، کنگره هزاره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ ق.

رازی، ابوحاتم، الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، ضمیمه الغلو و الفرق الغالیه، بی‌چا، الواسط، بغداد، ۱۹۲۸ م.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، چاپ اول، نشر کتاب، تهران، ۱۴۰۴ ق.

رضوی، مهدی، «پدیده غلو و جریان غالی گری در شیعه»، سفینه، ش ۱۳، ۱۳۸۶ ش.

زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بی‌چا، الحیاة، بیروت، بی تا.

سبحانی، جعفر، ولایت تشریعی و تکوینی در قرآن مجید، چاپ اول، موسسه امام صادق (ع)، قم، ۱۳۸۲ ش.

شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تصحیح محمد بن فتح الله بدران، بی‌چا، الانجلو، قاهره، بی‌تا.

صالحی نجف آبادی، نعمت الله، غلو (درآمدی بر افکار و عقاید غالیان در دین)، چاپ اول، کویر، تهران، ۱۳۸۴ ش.

صدوق (ابن‌بابویه قمی)، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا، بی‌چا، الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۴ ق.

صدوق (ابن‌بابویه قمی)، محمد بن علی ، من لایحضره الفقیه، بی‌چا، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۳ ق.

صفری فروشانی، نعمت الله، «غلو»، دانشنامه امام علی (ع)، چاپ دوم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، قم، ۱۳۸۲ ش.

صفری فروشانی، نعمت الله ، غالیان کاوشی در جریان‌ها و برآیندها تا پایان سده سوم، چاپ اول، بنیاد پژوهشهای اسلامی رضوی، مشهد، ۱۳۷۸ ش.

طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، چاپ دوم، نشر الثقافة الاسلامیه، تهران، ۱۴۰۸ ق.

طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ترجمه باقر موسوی همدانی، چاپ سیزدهم، جامعه مدرسین، قم،۱۳۸۰ ش.

طباطبایی، محمد حسین، رسالة الولایة، ترجمه همایون همتی، چاپ اول، امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۶ ش.

طبرسی، احمد بن علی، احتجاج، بی‌چا، مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ ق.

طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، بی‌چا، المعارف الاسلامیه، قم، ۱۴۱۱ ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ دوم، هجرت، قم، ۱۴۰۹ ق.

قبادی، مریم و مهدوی راد، «بازشناسی اندیشه غلو»، مطالعات اسلامی، شماره ۷۸، ۱۳۸۶ ش.

قمی، عباس، مفاتیح الجنان، ترجمه موسوی دامغانی، چاپ اول، پیام آزادی، مشهد، ۱۳۷۴ ش.

کشی، محمد بن عمر، رجال، بی‌چا، دانشگاه فردوسی، مشهد، ۱۳۴۸ ش.

کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه و شرح جواد مصطفوی، بی‌چا، نشر فرهنگ، تهران، بی‌تا.

مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، چاپ سوم، احیاء تراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق.

مدرسی طباطبایی، حسین، مکتب در فرآیند تکامل، چاپ اول، داروین، نیوجرسی، ۱۳۷۴ ش.

مسعود، جبران، الرائد، ترجمه رضا انزابی نژاد، چاپ دوم، آستان قدس رضوی، مشهد،۱۳۷۶ ش.

معارف، مجید، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، چاپ دوم، موسسه فرهنگی و هنری ضریح، تهران، ۱۳۷۶ ش.

مفید، محمد بن نعمان، تصحیح الاعتقاد، چاپ اول، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ ق.

مفید، محمد بن نعمان، ارشاد، چاپ اول، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ ق.

مفید، محمد بن نعمان،  اوائل المقالات، چاپ اول، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ ق.

مفید، محمد بن نعمان، امالی، چاپ اول، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ ق.

مفید، محمد بن نعمان، فصول المختاره، چاپ اول، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ ق.

مفید، محمد بن نعمان،  اجوبة المسائل السرویه، چاپ دوم، مفید، قم، بی تا.

مکدرموت، مارتین، اندیشه های کلامی شیخ مفید، ترجمه احمد آرام، بی چا، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۲ ش.

ولوی، علی محمد، تاریخ کلام و مذاهب اسلامی، بی‌چا، بعثت، تهران، ۱۳۶۷ ش.