قبله‌یابی بر اساس نجوم عامیانه در اندلس

تاریخ و فرهنگ

مقاله 4، دوره 51، شماره 2 - شماره پیاپی 103، دی 1398، صفحه 94-71   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v51i2.84340

نویسندگان

فاطمه رضایی¹؛ یونس فرهمند^{* 2}؛ موسی اکرمی³؛ قنبر علی رودگر⁴

¹دانش‌آموختۀ دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکدۀ حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی

²دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکدۀ حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی

³استاد گروه فلسفه، دانشکدۀ حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی

⁴استادیار گروه آموزشی الهیات، دانشگاه فرهنگیان

چکیده

جایگاه و اهمیت قبله در فرایض شرعی مسلمانان موجب‌ شده تا قبله‌یابی در کانون توجه دانشمندان مسلمان قرار گیرد. با ورود مسلمانان به اندلس در سال 93ق که از نخستین پیامدهای آن ساخت اولین مسجد در این شبه‌جزیره بود، قبله‌یابی در این سرزمین مورد توجه قرار گرفت. تا نیمۀ دوم قرن 3ق که هنوز روش های ریاضیاتی و ابزارهای قبله‌یابی رواج نداشت، قبله‌یابی از آگاهی‌های نجومی عامیانۀ اعراب پیش از اسلام اثر پذیرفته و برپایۀ مشاهدات طلوع و غروب نجومی تعیین ‌می‌شد. چگونگی قبله‌یابی منجمان و فقهای اندلس تا پیش از به کار‌بردن روش‌های ریاضیاتی موضوع این پژوهش است. نویسندگان با تمرکز بر بناهای کهن اندلس و با تأکید بر متون کهن و نیز بازگفت و تبیین برخی از تحقیقات اخیر اروپایی، به بحث دربارۀ شیوه‌های مختلف قبله‌یابی در اندلس پرداخته‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهد که در نخستین روش‌های قبله‌یابی در اندلس اختلاف‌نظر وجود ‌داشته و قبله‌یابی حاصل از آن‌ها در مقایسه با تعیین قبله از طریق روش‌های ریاضیاتی که بعدها از سوی منجمان به‌کار گرفته می‌شد، نتایج دقیقی نداشته‌ است.

کلیدواژه‌ها

قبله‌یابی؛ اندلس؛ نجوم؛ کعبه

مراجع

کتابشناسی

1. قرآن کریم

2. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، بیروت: دارالفکر، 1377ق.

3 . ابن حیان، المقتبس من أنباء الاندلس، محمود علی مکی، نشر قاهره،1390ق.

4. ابن خرداذبه، المسالک والممالک، بیروت: دار الصادر افست لیدن، 1889م.

5. ابن سمح، کتاب العمل بالاسطرلاب، نسخه شماره 9602، کتابخانه بریتانیا.

6.ابن‌عذاری،بیان المُغرب فی‌اختصار اخبار الملوک الاندلس و المَغرب، تونس: دارالمغرب اسلامی، 1434ق

7. ابن فرضی، تاریخ العلماء الاندلس، قاهره: مکتبة الخانجی، 1988م.

8 . ابن صاعد اندلسی، طبقات الامم، بیروت: دارالفکر، 1983م.

9.ابن صفار، ابوالقاسم احمد،کتاب العمل بالاسطرلاب و اجزائه و آلاته، نسخه 9/2863 کتابخانه مرعشی قم.

10.ابن صفار، ابوالقاسم احمد،کتاب العمل بالاسطرلاب و اجزائه و آلاته،نسخه 2/ 13747 کتابخانه مرعشی قم.

11. ابن قتیبه دینوری، الامامة و السیاسة، جلد اول، چاپ اول، قم : شریف رضی، 1371ش.

12. ابن نطاح، رساله اسطرلاب به شماره 9602کتابخانه بریتانیا، فایل دیجیتالی کتابخانه قطر.

13. ابوصلت امیة بن عبدالعزیز بن ابی صلت،کتاب العمل بالاسطرلاب ، نسخه شماره 14013 کتابخانه آستان قدس مشهد.

14 . اتیگهاوزن، ریچارد و الگ گرابر، هنر و معماری اسلامی 1، ترجمه یعقوب آژند، تهران: انتشارات سمت، 1396.

15. بیرونی، محمد بن احمد، تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، ترجمه احمد آرام، انتشارات دانشگاه تهران، 1352ش.

16. بیرونی، محمد بن احمد، آثارالباقیه عن القرون الخالیه،تصحیح عزیز الله علیزاده، تهران: انتشارات فردوس، 1390ش.

17. بیرونی، محمد بن احمد، التفهیم لاوائل الصناعة التنجیم، تصحیح جلال الدین همایی، تهران: انتشارات هما، 1367ش.

18. باقر، علیرضا ( ویراستار)، چهره های نامدار اندلس، ناشر بنیاد دانشنامه نگاری ایران و دانشگاه ادیان و مذاهب قم، 1391ش.

19. بورکهارت، تیتوس، فرهنگ اسلامی در اسپانیا، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، تهران: نشر کیمیای حضور،1394ش.

20. پاکتچی، احمد،"اندلس_ دانش فقه"، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد 10، تهران: ناشر مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی،1380ش

21. دگانی، مایر، نجوم به زبان ساده، ترجمه محمدرضاخواجه پور، تهران: موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتا‌شناسی، 1361ش.

22. دیکی، جیمز، «غرناطه»، ترجمه، عبدالله عظیمایی، میراث اسپانیای مسلمان، ج 1، مشهد: بنیاد پژوهش‌‍‌های اسلامی آستان قدس رضوی 1380ش.

23. روغنی، شهره، تاریخ اندلس، تهران: انتشارات سمت، 1396ش.

24. ریوس، مونیکا، "علم میقات و موقت‌های نامدار در غرب جهان اسلام"، ترجمه پویان رضوانی، میراث علمی اسلام و ایران، شماره پیاپی 5، تابستان 1393ش. صص88-96.

25. سامسو، خولیو،" العلوم الدقیقة فی الاندلس"، الحضارة العربیة الاسلامیة فی الاندلس، تحریر سلمی خضراء جیوسی، جلد 2، بیروت: مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1998م.

26. عبدالرحمن صوفی، منظومه رساله صوفی در صور فلکی، نسخه 3929 کتابخانه مجلس شورای اسلامی.

27. عنان، عبدالله، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ترجمه عبدالمحمد آیتی،ج1و2؛ تهران: انتشارات کیهان، 1380ش.

28. کینگ، دیوید، قبله‌یابی در اسلام، ترجمه حسین ناهید، ناشر خانه ریاضیات اصفهان با همکاری موسسه فرهنگی فاطمی، 1384ش.

29. مالک بن انس، المدونة، جلد 4، دار الکتب العلمیه، 1994م.

30. مقری تلمسانی، نفخ الطیب من غصن الاندلس الرطیب، دار الصادر بیروت، 1900م.

31. مونس، حسین، سپیده دم اندلس، ترجمه حمیدرضا شیخی، مشهد: آستان قدس رضوی، 1377ش.

32. مونس، حسین، تاریخ الفکرالاندلسی، قاهره:مکتبة الثقافة الدینیة، بی تا.

33. نعنعی، عبدالمجید، دولت امویان در اندلس، ترجمه محمد سپهری، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1380ش.

34. نلینو، کرلوآلفونسو، تاریخ نجوم اسلامی(ترجمه کتاب علم الفلک تاریخه عندالعرب فی القرون الوسطی)، ترجمه احمد آرام، تهران:چاپخانه بهمن، سال 1349ش.

35. یاقوت حموی، معجم البلدان، 4 جلد ، دارالصادر بیروت، 1995م؛ ترجمه ج 1و2، علینقی منزوی، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی، 1380ش.

1. Almiro’n, Esteban Marti’nez, Legodo Gnomonico de al-Andalus, Cordoba: la Publication Ediciones Reloj Andalusi, 2014.

2. Cresques, Abraham, “The Catalan Atlas”,1375 A.D, the late Medieval Age of Crisis and Renewal 1300-1500 A Biographical Dictionary,Clayton J.Drees, Westport, Connecticut, London: Greenwood Press, 1948.

{myoldmaps.com/late-medieval-maps-1300/235-catalan-atlas/235-catalan-atlas.pdf}, Available 2019.

3. Gibson, Dan, “The Qibla Misunderstandsing”, Part Four Early Islamic Qiblas A Survey of Musques Built Between 1 AH & 263 AH, pp.1-9,2016,

{www.thesacredcity.ca/Qibla%20Misunderstandings.pdf}, Available 2019.

4. Hojendike, Jan.p, “Applied Mathematics in Eleventh Century Al-Andalus: Ibn Muadh al-Jayyanı and His Comp of Astrological Houses and Aspects”, Centaurus 2005: Vol. 47: PP.87–114 Printed in Denmark, }www.jphogendijk.nl/publ/Jayyani.pdf}, Available 2019.

5. Kennedy, E.S & M.H, Geographical Coordinates of Localities from Islamic Sources, Frankfurt: Johann Wolfgang Goethe-University , 1987.

6. King, David,“From Petra Back to Mecca-From Pibla Back to Qibla”, A Critique of Dan Gibson, Early Islamic Qiblas: A Survey of Musques Built Between 1 AH & 263 AH. Vancouver BC: Independent Scholar Press, PP.1-34 , 2017, {www.academia.edu/34703712/265__KING_2017__From_Petra_back_to_Mecca__review_of_GIBSON_Early_Islamic_qiblas.pdf} , Available 2019.

7. King, David, World-Maps for Finding the Direction and Distance to Mecca: Innovation and Tradition in Islamic Sciences, London: Al-Furgane, Islamic Heritage Foundation; Leiden,Boston, Koln: Brill, 1999.

8. King, David, “The Orientation of Medieval Islamic Religious Architecture” , Journal for the History of Astronomy, PP.253-274; 1995, {adsabs.harvard.edu/full/1995JHA....26..253K}, Available 2019.

9. King, David & Richard, Lorch, “Qibla Charts, Qibla Maps and Relatead Instruments”, The History of Cartography, Chicago & London: The University of Chicago Press. 189-205; 2017,

{www.academia.edu/34695176/122_-_KING_and_LORCH_1992_-Qibla_charts _qibla_maps_and_related_instruments_History_of_Cartography_.pdf},Available 2019.

10. King, David, “Three Sundials From Islamic Andalusia”, تاریخ العلوم العربیه , تشرین الثانی

1978، المجلد الثانی، العدد 2 ، صص169-199.

{www.noormags.ir/view/fa/search?q=Three%20Sundials%20&origin=start&index= }, Available 2019.

11. King, David, “Makka”, EI2, Leiden, E.J. Brill, V. VI ; PP.158-188;1991.

12. King, David, “The Enigmatic Orientation of the Great Mosque of Cordoba Explained” , To Appear in Suhayl – International Journal for the History of the Exact and Natural Sciences in Islamic Civilisation in 2018,

{www.academia.edu/35797452/C%C3%B3rdoba_Mosque_orientation_explained_30-01-2018_-_NOW_PUBLISHED_IN_SUHAYL_2018_19}, Available 2019.

13. Rius, Monica, LA Alqibla en al-Andalus y al-Magrib al-Aqsa, Barcelona Universitat de Barcelona, Institut Millas Vallicrosa d’Histonria de la Ciencia Arab, Barcelona,2000,

{www.academia.edu/1003220/La_alquibla_en_al-Andalus_y_al-Magrib_al-Aqs%C3%A0}, Available 2019.

14. Rius, Monica, “Finding the Sacred Direction: Medieval Books on the Qibla”, Journal Cosmology Across CulturesASP Conference Series, vol.409, pp.117-184,Granada,Spain,2009, {adsabs.harvard.edu/full/2009ASPC..409..177R }, Available 2019.

15. Samso, Julio,“Andalusi & Maghribi Astronomical Sources:What Has Been Done and What Remains to Be Done”, Islamic Astronomy and Medieval Spain, Variorum, Vol.VI, pp.75-104; 1994.

{www.islamicmanuscripts.info/reference/books/Furqan-1997-Editing/Furqan-1997-Editing-075-104-Samso.pdf }, Available 2019.

16. Samso, Julio,“Astrology Pre-Islamic Spain and the Conquest of Al-Andalus”, Revista Del Instituto Eqipcio de Estudios Islamicos, N.23, 79-94, Espanol, 1985-1986.

17. Vaquero, Jose.M & Va’zquez , The Sun Recorded Through History, Publisher Springer Dordrecht Heidelberg London New York,2009.