نقد دیدگاه مسکویه درباره شاخصه انسانیت و رابطه آن با فضیلت و سعادت بر مبنای قرآن و حدیث

علوم قرآن و حدیث

مقاله 4، دوره 47، شماره 1 - شماره پیاپی 94، خرداد 1394، صفحه 99-120   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v47i1.20196

نویسندگان

محمد مصطفائی^* ؛ حسن نقی زاده؛ عباس جوارشکیان؛ غلامرضا رئیسیان

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

مسکویه «عقل» را ذات و جوهر نفس مجرد انسان می‌داند و «فضیلت» را حاکمیت عقل بر قوای نفس و اعمال آن، ذکر می‌کند که نتیجه‌ی آن، آزادی عقل در پرداختن به تأملات نظری است و ره‌آورد این تأملات که عبارت است از «حکمت»، همان «سعادت» نفس است. بنابراین سعادت، مستند به جنبه نظری عقل است، و فضیلت که حاصل شأن عملی عقل است، نقشی مقدمی برای آن دارد.
اما در آیات و روایات، فضیلت و سعادت انسان از طرفی ریشه در عقل دارد و از طرف دیگر اراده و انتخاب‌گری انسان میان فجور و تقوا، موجب تزکیه (فضیلت) و در نتیجه فلاح (سعادت) است. از این رو حوزه معنایی عقل در لغت و لسان دین، و همچنین شاخصه محوری فضیلت و سعادتِ انسان در قرآن، سؤالات کلیدی این تحقیق بوده‌اند که پس از تعیین «انسان به منزله عامل انتخابگر» به‌عنوان آن شاخصه محوری، و بازشناسی معنای عقل و اذعان به منشأ بودن آن در فضیلت و سعادت از طریق تمییز میان حق و باطل و تدبیر و عاقبت‌اندیشی، به این نتیجه رسیدیم که بر خلاف رأی مسکویه، فضیلت نقش مقدمی برای سعادت ندارد بلکه ملاک فضیلت و سعادت یک چیز است و آن اتخاذ «تقوا» است.

کلیدواژه‌ها

قرآن؛ حدیث؛ مسکویه؛ شاخصه انسانیت؛ عقل؛ فضیلت؛ سعادت

مراجع

قرآن کریم

ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغة، 20 جلد در 10 مجلد، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشى، 1404ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، التوحید، قم: انتشارات جامعه مدرسین، 1398ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، علل الشرائع، قم: انتشارات مکتبة الداورى، بی‌تا.

ابن شعبه، حسن بن علی، تحف العقول، قم: انتشارات جامعه مدرسین قم، 1404 ق.

ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب (ع)، قم: مؤسسه انتشارات علامه قم، 1379ق.

ابن مسکویه، احمد بن محمد، الفوز الاصغر، بیروت: 1319ق.

ابن مسکویه، احمد بن محمد، ترتیب السعادات، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، بی‌تا.

ابن مسکویه، احمد بن محمد، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، اصفهان: انتشارات مهدوی، بی‌تا.

ابن مسکویه، احمد بن محمد، رسالتان فی اللذات و الآلام والنفس و العقل، القاهرة: مکتبة الثقافة الدینیة، الطبعة الاولی، 1421ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار صادر، چاپ سوم، 1414 ق.

ارسطو، اخلاق نیکو ماخس (ج اول)، ترجمه سید ابوالقاسم پورحسینی، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1356.

ارسطو، اخلاق نیکو ماخس (ج دوم)، ترجمه سید ابوالقاسم پورحسینی، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1368.

آمدى، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، 1366.

باقری، خسرو، «انسان به منزله عامل بحثی تطبیقی درباره نقش پیش فرض‌ها در روانشناسی»، فصلنامه حوزه و دانشگاه، شماره 9، سال سوم: زمستان 1375، صص 22-28.

برقى، احمد بن محمد، المحاسن، قم: دار الکتب الإسلامیة، 1371 ق.

برنجکار، رضا، «حضور اراده در مبادی عمل»، روش‌شناسی علوم انسانی(حوزه و دانشگاه)، شماره 6، بهار 1375، صص 34-45.

برنجکار، رضا، مبادی خداشناسی در فلسفه یونان و ادیان الهی، تهران: مؤسسه نبأ، چاپ اول، 1375.

جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم(شرح حکمت متعالیه)، قم: مرکز نشر اسراء، 1375.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة فی تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‏السلام، 1409ق.

خلیل بن احمد، کتاب العین، تحقیق: مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، قم: مؤسسه دارالهجرة، الطبعة الثانیة، 1410ق.

دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، دو جلد در یک مجلد، قم: انتشارات شریف رضى، 1412ق.

راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودى، الطبعة الاولی، دمشق-بیروت: دارالعلم- الدار الشامیة، 1412 ق.

شریف‌الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، ترجمه محمد دشتی، قم: مؤسسه بوستان کتاب، چاپ هفتم، 1389.

شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، قم: انتشارات رضى، 1363.

طباطبایى، محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة فی قم المقدسة، بی‌تا.

طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تحقیق: السید احمد الحسینی، تهران: المکتبة المرتضویة، الطبعة الثالثة، 1375.

فخری، ماجد، سیر فلسفه در جهان اسلام، ترجمه: زیر نظر نصرالله پورجوادی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول، 1372.

قمی مشهدی، محمدبن محمد رضا، کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، الطبعة الاولی، 1368.

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق: سید طیب موسوی جزایری، قم: دار الکتاب، الطبعة الرابعة، 1367.

کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، قم: انتشارات دار الذخائر، 1410ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1365.

مجلسى، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوار الجامعة لدُرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت – لبنان: مؤسسة الوفاء، 1404ق.

مدرسی، محمد رضا، فلسفه اخلاق (پژوهشی در بنیا‌ن‌های زبانی، فطری، تجربی، نظری، و دینی اخلاق)، تهران: انتشارات سروش، 1371.

مشکور، محمد جواد، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی(جلد دوم)، بی‌جا: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1357.

مصباح یزدى، محمد تقى، آموزش فلسفه، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل وابسته به مؤسسه انتشارات امیر کبیر، چاپ چهارم، 1383.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.

مطهری، مرتضی، فلسفه اخلاق، تهران: انتشارات صدرا، چاپ یازدهم، 1372.

نراقی، مهدی بن ابی‌ذر، جامع السعادات، تصحیح: محمد کلانتر، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، بی‌تا.