خیال و ادراک

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 2، دوره 44، شماره 2 - شماره پیاپی 89، اسفند 1391، صفحه 30-51   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v44i2.14362

نویسنده

زهره برقعی^*

چکیده

در تاریخ فلسفه نقش اساسی خیال در ادراک بشری، به عنوان واسطهٔ بین احساس و عقل مغفول مانده است. اغلب خیال وابسته به عالم حس و امری ذهنی و موهوم شمرده شده است. هر چند خیال یکی از اولین قوای نفس است که شناخته شده است اما وظیفه آن تنها حفظ و تمثل محسوسات در زمان غیب آن‌ها بیان شده است. صدرالمتألهین با اقامه براهین متعدد تجرد برزخی خیال را اثبات کرده و در مراتب سه‌گانه ادراک، نقشی اساسی و مهم برای خیال تبیین نمود. بنابراین خیال فقط یک خزانه نیست که صور محسوسات را بایگانی کند یا ادراک یک سری تخیلات واهی و کاذب را عهده‌دار باشد؛ بلکه خیال متکفّل ادراک امور واقعی و حقیقی در عالم خیال می‌باشد.
هرچند ابن سینا بر مادی بودن خیال تأکید کرده و براهینی در اثبات آن ذکر می‌کند؛ اما دقت و تأمل در کلمات وی ما را به این حقیقت رهنمون می‌سازد که ایشان در صدد نفی تجرد تام عقلی خیال می‌باشد که این مورد اتفاق است. افزون بر آن که بعضی بیانات وی نیز ناظر به تجرد خیال می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

قوه خیال؛ حس؛ عقل؛ عالم خیال؛ تجرد خیال

مراجع

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، ایران، قم، نشر البلاغة، 1375 ش.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، التعلیقات، تحقیق و مقدمه عبدالرحمن بدوی، ایران، قم، مرکز نشر مکتب الاعلام الاسلامی فی الحوزه العلمیه، بی‌تا.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، المباحثات، تحقیق و تعلیق محسن بیدارفر، چاپ اول، ایران، قم، انتشارات بیدار، 1371 ش.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة فی الحکمة المنطقیه و الطبیعة و الالهیه، چاپ دوم، ایران، تهران، انتشارات مرتضوی، 1364 ش.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفاء، الطبیعیات، فن ششم (کتاب نفس)، منشورات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی، النجفی، ایران، قم، 1404 ق.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، المبدء و المعاد، تحقیق عبدالله نورانی، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل با همکاری دانشگاه تهران، چاپ اول، 1363.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، طبیعیات دانشنامه علایی، همدان، دانشگاه بوعلی، چاپ دوم، 1383.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، عیون الحکمة، مقدمه و تصحیح از عبدالرحمن بدوی، بیروت، دارالقلم، چاپ دوم، 1980 م.

ابن عربی، محمد، الفتوحات المکیه، دوره چهار جلدی، بیروت، دارصادر، بی‌تا.

اردبیلی، عبدالغنی، تقریرات فلسفه امام خمینی (ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1381

ارسطو، درباره نفس، ترجمه و تحشیه ع. م. د. چاپ دوم، تهران، حکمت 1366.

تجریشی، حمید، از کشکول فکر و خیال، ایران، تهران، مرکز نشر سمر، چاپ اول، 1377.

چیتیک، ویلیام، عوالم خیال، مترجم سیدمحمود یوسف‌ثانی، ایران، تهران، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، چاپ اول،1383.

رازی، فخرالدین محمد بن عمر، المباحث المشرقیه فی علم الالهیات و الطبیعیات، ایران، قم، انتشارات بیدار، چاپ دوم، جلد دوم، 1411 ق.

سهروردی، شهاب‌الدین (شیخ اشراق)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، 1373.

شیرازی، صدرالدین محمد (ملاصدرا)، تفسیر القرآن الکریم (واقعه، جمعه، طارق، الاعلی، زلزال)، بیروت، لبنان، چاپ دوم، 1419 ق.

شیرازی، صدرالدین محمد (ملاصدرا)، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعة، ایران، قم، انتشارات مصطفوی، 1368.

شیرازی، صدرالدین محمد (ملاصدرا)، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، با حواشی حاج ملاهادی سبزواری، تعلیق و تصحیح و مقدمه سید جلال‌الدین آشتیانی، ایران، مشهد، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم، 1360.

طباطبایی، محمدحسین، نهایة الحکمة، تعلیقه استاد مصباح، تهران، انتشارات الزهرا، 1363.

فعالی، محمدتقی، ادراک حسی از دیدگاه ابن‌سینا، ایران، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1376.

لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، مقدمه زین العابدین قربانی لاهیجی، ایران، تهران، سازمان چاپ و انتشارات فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1372.

مصباح یزدی، محمدتقی، شرح جلد هشتم الاسفار الاربعة، جزء اول، تحقیق و نگارش، محمد سعید مهر، ایران، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1375.

مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم، 1370.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ایران، تهران، انتشارات صدرا، چاپ پنجم، 1378.