واکاوی در ادلّه شمول تعزیر

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 6، دوره 45، شماره 4 - شماره پیاپی 95، بهمن 1392، صفحه 87-103   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.13834

نویسنده

حمید مسجدسرایی^*

استادیار دانشگاه سمنان

چکیده

در مورد افعال ممنوع یا واجبی که برای ارتکاب یا ترک آن‌ها در شریعت، مجازات مشخصی تعیین نشده، تعیین مجازات تعزیری به حاکم واگذار گردیده است. در این‌جا یک پرسش مهمّ و معنی‌دار مطرح می‌شود که آیا این نوع مجازات، کلیّه افعال و تروک محرّم را شامل می‌شود؟ به عبارت دیگر آیا تمامی معاصی شرعی قابل تعزیر می‌باشند یا این‌که حاکم اسلامی فقط بخشی از آن‌ها را قابل تعزیر اعلام می‌کند؟
بر اساس دیدگاه فقهی مشهور، حاکم شرع می‌تواند به صلاح‌دید خود، کسی را که مرتکب عمل حرامی شده است؛ و بر اساس دیدگاه بعضی، عمل حرام لزوماً باید کبیره باشد؛ تعزیر کند ولی باید از مقدار حدّ کم‌تر باشد. مشهور فقیهان امامیّه و اهل سنّت این نظریّه را پذیرفته‌اند. در مقابل، برخی فقیهان از جمله محقّق اردبیلی در اصل این حکم که هر عمل حرامی مستوجب تعزیر باشد تردید کرده‌اند. برخی فقیهان معاصر نیز به این نتیجه رسیده‌اند که دلیل قابل اطمینانی وجود ندارد که مرتکب هر عمل حرامی مستحقّ تعزیر باشد. برخی نیز بر فرض پذیرفتن اصل حکم، دامنه تعزیر را به گونه‌ای معنا کرده‌اند که شامل پند و اندرز، توبیخ و تهدید هم می‌شود.
در این مقاله کوشش شده است تا ضمن بیان تحلیلی دیدگاه‌های طرفین، دیدگاه فقیهان موافق این حکم مورد نقد جدّی قرار گرفته و با نگاه غالب فقهی ثابت شود که هیچ دلیل اجتهادی یا فقاهتی بر تعزیر هر فعل حرام وجود ندارد و در نتیجه این دیدگاه به راحتی نباید مبنای قانون‌گذاری قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها

تعزیر؛ حرام؛ سنّت؛ اجماع؛ شهرت عظیمه؛ مجازات

مراجع

ابن ادریس، ابوجعفر محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، 1410 ق.

ابن قدامه المقدسی، عبد الرحمن بن ابی عمر، المغنی، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.

اردبیلی، احمد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، 1416 ق.

تمیمی مغربی، نعمان بن احمد، دعائم الاسلام، مصر، دارالمعارف، 1383 ق.

جزیری، عبد الرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

حسینی، سید محمد، سیاست جنایی در اسلام و در جمهوری اسلامی ایران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران و سمت، چاپ اول،1383.

حسینی مراغی، میر عبد الفتاح، العناوین، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، 1417 ق.

حلبی، ابو الصلاح، الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، اصفهان، مکتبة امیر المومنین، 1403 ق.

حلی (ابن فهد)، جمال الدین احمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1407 ق.

حلی (علامه)، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.

حلی (محقق)، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، انتشارات استقلال، چاپ دوم، 1409 ق.

خمینی (امام)، سید روح الله، تحریر الوسیله، قم، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.

خویی، سید ابو القاسم، مبانی تکمله المنهاج، قم، دار الهادی، 1407 ق.

زراعت، عباس، شرح قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)، بی‌جا، نشر فیض، چاپ سوم، 1379.

صافی، لطف الله، التعزیر انواعه و ملحقاته، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1404 ق.

صدوق (شیخ صدوق)، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، من لایحضره الفقیه، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، انتشارات جامعه المدرسین، چاپ دوم، 1404 ق.

طباطبائی، سید علی، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، قم، مؤسسة آل البیت، 1404 ق.

طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، المکتبة المرتضویة، 1387.

عامر، عبد العزیز، التعزیر فی الشریعه الاسلامیه، مصر، مکتبة المصطفی البابی الحلبی و اولاده، بی‌تا.

عاملی، بهاء الدین (شیخ بهائی)، الجامع العباسی، تهران، موسسه انتشارات فراهانی، بی‌تا.

عوده، عبد القادر، التشریع الجنائی الاسلامی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ چهارم، 1405 ق.

کاشانی، علاء الدین، بدائع الصنائع، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، 1982 م.

منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه محمود صلواتی، تهران، نشر سرائی، چاپ سوم، بی‌تا.

موسوی اردبیلی، سید عبد الکریم، فقه الحدود و التعزیرات، قم، منشورات مکتبة امیر المومنین، چاپ اول، 1413 ق.

موسوی گلپایگانی، سید محمد رضا، الدّر المنضود فی احکام الحدود، تقریر علی کریمی جهرمی، قم، دار القرآن الکریم، چاپ اول، 1414 ق.

___________________ ، تقریرات الحدود و التعزیرات، چاپ سنگی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ سوم، 1367.

نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، 1408 ق.

نووی، محی الدین بن شرف، روضة الطالبین، دار الکتب العلمیة، بیروت، بی‌تا.

هندی (فاضل)، محمد بن حسن، کشف اللثام و الابهام عن کتاب قواعد الاحکام، قم، مکتبة آیه الله المرعشی النجفی، 1405ق.