اشتباه حکمی

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 46، شماره 1 - شماره پیاپی 96، اردیبهشت 1393، صفحه 27-51   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v46i16.10589

نویسنده

روح الله آخوندی^*

استادیار دانشگاه پیام نور

چکیده

اشتباه حکمی به چندین دلیل (اختلاف مصلحت‌های دو نظام فقهی و حقوقی، تفاوت احکام اشتباه حکمی در مباحث حقوقی و کیفری، تقسمات انواع حکم و قانون در فقه و حقوق و ...) دارای پیچیدگی‌های خاص خود است. اشتباه حکمی با چنین ماهیتی سؤالات بی‌شماری را به‌ دنبال دارد. پاسخ به این‌که آیا اشتباه حکمی عذر تلقّی می‌شود یا نه؟ آیا قاعده «عدم استماع جهل به قانون» با احکام اشتباه حکمی – قانونی منطبق است یا نه؟ و چندین سؤال مرتبط دیگر هدف اصلی این تحقیق است. این تحقیق در تلاش است با رویکردی میان رشته‌ای میان سه علم فقه، اصول و حقوق و با تکیه بر روش تحلیلی و استدلالی تبیینی متفاوت از اشتباه حکمی ارائه دهد. اثبات عذر تلقّی‌شدن اشتباه، تفکیک میان دو قاعده عدم استماع جهل به قانون و عذر تلقّی‌شدن اشتباه، استقلال اشتباه حکمی در اثر خود و چندین نتیجه دیگر از اهم نتایج این تحقیق است.

کلیدواژه‌ها

جهل حکمی؛ اشتباه حکمی؛ عذر؛ عدم استماع؛ سبب اشتباه

مراجع

آخوند خراسانی، محمد کاظم، کفایه الاصول، بی‌جا، تحقیق و نشر مؤسسه آل البیت للاحیاء التراث، بی‌تا.

 

آخوندی، روح الله، «مفهوم جهل»، دو فصل‌نامه معارف اسلامی و حقوق، مرکز تحقیقات میان رشته‌ای علوم انسانی و اسلامی دانشگاه امام صادق (ع)، 1391.

 

اصفهانی، محمد حسین، الفصول الغرویة، دار الاحیاء العلوم الاسلامیه، 1404ق.

 

امام، سیّد محمد کاظم، مکتب معتزله، یک فصل از تاریخ حرکات فکری و عقلیت ایرانی در قرن سوم هجری، چاپ نیک‌پو، بی‌تا.

 

انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، الطبعه الاولی، 1419ق .

 

بحرانی، یوسف، الحدائق الناظرة، تحقیق محمد تقی الایروانی، قم: جماعه المدرسین، بی‌تا.

 

حسینی روحانی، سیّد محمد صادق، فقه الصادق (ع)، قم: مؤسسه دار کتاب، الطبعه الثالثه، 1414ق.

 

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة الی تحصیل المسائل الشریعة، التحقیق شیخ محمد رازی، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.

 

خمینی، روح الله، البیع، قم: مؤسسه إسماعیلیان، الطبعه الرابعه، 1410ق.

 

خمینی، روح الله، تهذیب الاصول، تقریر جعفر سبحانی، قم: موسسه اسماعیلیان لطباعة و النشر و التوزیع، بی‌تا.

 

خوانساری، سیّد احمد، جامع المدارک، تحقیق علی اکبر غفّاری، تهران: مکتبة الصدوق، الطبعه الثانیه، 1405ق.

 

خوانساری، موسی بن محمد نجفی، منیه الطالب فی شرح المکاسب، تقریرات نائینی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، الطبعة الاولی، 1418ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی العاملی، الدروس الشرعیه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، الطبعة الاولی، 1414ق.

 

طباطبایی یزدی، محمد کاظم، تکمله العروه الوثقی، قم: مکتبه داوری، بی‌تا.

 

قمی، میرزا ابوالقاسم، جامع الشتات، تحقیق مرتضی رضوی، بی‌جا: مؤسسه کیهان، الطبعة الاولی، 1413ق.

 

فاضل، محمود، معتزله، بررسی و تحقیق در احوال و آراء و افکار و آثار معتزله، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1362.

 

کاتوزیان، ناصر، مقدمه علم حقوق، تهران: انتشارات دانشکده علوم اداری و مدیریت بازرگانی، چ سوم، 1352.

 

کاتوزیان، ناصر، قواعد عمومی قراردادها، تهران: شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا، چ چهاردهم، 1376.

 

کاظمی خراسانی، محمد علی، فوائد الاصول، تقریرات نائینی، قم: موسسه النشر الاسلامی، الطبعه الاولی، 1409ق.

 

لطفی، هدایت الله، «صلح و منزلت انسانی»، تأملاتی در مفاهیم قاعده حقوقی، ارزش اخلاقی و بشریت، بر منهج عدل حق، انتشارات دانشگاه تهران، 1388.

 

محسنی، سعید، اشتباه در شخص طرف قرارداد با مطالعه تطبیقی در فقه اسلامی، حقوق ایران و فرانسه، به راهنمایی حمید بهرامی احمدی، رساله دکتری، دانشگاه امام صادق (ع)، تابستان 1386.

 

محقق سبزواری، کفایه الاحکام، اصفهان: مدرسه صدر مهدوی، بی‌تا.

 

معروف الحسنی، هاشم، شیعه در برابر معتزله و اشاعره، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس، چ دوم، 1376.

 

مکارم شیرازی، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، قم: مدرسه امام علی بن ابی طالب، چ نخست، 1385.

 

موسوی، سیّد محمد صادق، مبانی نظری جهل و اشتباه و آثار آن بر اعمال حقوقی، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چ نخست، 1382.

 

نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، تحقیق للشیخ علی الآخوندی، تهران: دارالکتب الاسلامیة، الطبعة التاسعة، 1365.

 

نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، التحقیق الشیخ محمود القوچانی، تهران: دارالکتب الاسلامیة، الطبعة الثالثة، 1367.

 

یحیی بن شرف، النووی، شرح النووی على مسلم، دارالخیر، 1416ق.