بررسی تفسیری فقهی آیه «الا ما ظهر»؛ ره یافت های تاریخی، شواهد حدیثی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 1، دوره 48، شماره 2 - شماره پیاپی 97، بهمن 1395، صفحه 19-42   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v48i2.33364

نویسنده

جواد ایروانی^*

دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

آیه 31 سوره نور، در بیان محدوده پوشش زن در برابر نامحرم، پس از نهی از آشکار کردن زینت، «ما ظهر» را استثنا کرده است: «وَ لا یبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها» این استثنا که خود نوعی اجمال دارد، برداشت‌های گوناگون و گاه نادرست تفسیری و فقهی را موجب گشته است. این نوشتار تلاش می‌کند با کمک قرائن درون متنی و برون متنی و متکی بر مبانی شناخته شده تفسیری و فقهی، اجمال ظاهری این بخش از آیه را برطرف سازد. بدین جهت، پس از بیان احتمالات در مقصود از «زینت»، قرائن و شواهد درون‌متنی، فضای نزول و شرایط محیطی و اجتماعی عصر تشریع، شواهد حدیثی (شامل بررسی سندی و محتوایی روایات و تحلیل روایات ناهمگون) و فلسفه پوشش، ارائه گردیده و نتیجه آن‌ها، انحصار «ما ظهر» در وجه و کفین و زیور آلات متعارف و محدود آن همچون سرمه و انگشتر است و محدوده یادشده تا مچ دست و مچبند نیز امتداد می‌یابد. ضمن این که وجوب پوشش چهره (روبند) و کفین و نیز زیورآلات مختصر آن دو نیز قابل اثبات نیست.

کلیدواژه‌ها

حجاب شرعی؛ پوشش متعارف صدر اسلام؛ روایات تفسیری

مراجع

قرآن کریم.

ابن ابی‌شیبه، عبدالله بن محمد، المصنف، دارالفکر، 1409 ق.

ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغه، دار احیاء الکتب العربی، 1378 ق.

ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، قم، موسسه اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1364.

ابن بابویه، محمد بن علی، علل الشرایع، نجف، المکتبه الحیدریه، 1386 ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا (ع)، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1404 ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، جامعه المدرسین، قم، چاپ دوم، 1404 ق.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416 ق.

ابن حزم، علی بن احمد، المحلی، تحقیق احمد محمد شاکر، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد، بیروت، دارصادر، بی‌تا.

ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف، قم، خیام، 1399 ق.

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404 ق.

ابن قدامه، عبد الله بن احمد، المغنی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، درالفکر، چاپ اول، 1410 ق.

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، تحقیق محمد تقی ایروانی، قم، جامعه مدرسین، بی‌تا.

بهبودی، محمدباقر، معارف قرآنی، تهران، نشر اسرا، 1380.

بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

ترکاشوند، امیرحسین، حجاب شرعی در عصر پیامبر (ص)، تهران، 1389.

ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، بیروت، دارالفکر، 1403 ق.

ثعالبی نیشابوری، عبدالملک بن اسماعیل، فقه اللغه، تحقیق عمر الطباع، بیروت، شرکه دار الرقم بن ابی الارقم، چاپ اول، 1420 ق.

جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1415 ق.

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، تحقیق احمدبن عبد الغفور عطار، بیروت، دارالملایین للعام، چاپ چهارم، 1407 ق.

حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق یوسف مرعشلی، دارالمعرفه، بیروت، 1406 ق.

حّر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تحقیق عبد الرحیم ربانی شیرازی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.

حلبی، علی بن برهان الدین، السیره الحلبیه، بیروت، دار المعرفه، 1400 ق.

حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، قم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1413 ق.

خامنه‌ای، علی، اجوبه الاستفتاءات، دار النبا للنشر و التوزیع، چاپ اول، 1415 ق.

خلیل بن احمد، العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، چاپ اول، 1408 ق.

خمینی، روح الله، انوار الهدایه، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1372.

خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، قم، دارالکتب العلمیه- اسماعیلیان، بی‌تا.

خمینی، مصطفی، مستند تحریر الوسیله، قم، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1418 ق.

خوئی، ابوالقاسم، کتاب النکاح، قم، لطفی و دارالهادی، 1407 ق.

خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، چاپ پنجم، 1413 ق.

خوئی، ابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم، مدینه العلم، 1410 ق.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القران، تحقیق صفوان عدنان داوودی، چاپ اول، دمشق: دارالقلم، و بیروت: الدارالشامیه، 1416 ق.

روحانی، محمدصادق، العروه الوثقی، مدرسه الامام الصادق (ع)، 1412 ق.

زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، منشورات البلاغه، بی‌تا.

سیستانی، علی، الفتاوی المیسره، مکتب السماحه آیه الله العظمی السیستانی، چاپ سوم، 1417 ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام، تحقیق عباس قوچانی، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، 1365.

طباطبایی یزدی، محمد کاظم بن عبد العظیم، العروه الوثقی، بیروت، موسسه الاعلمی، چاپ دوم، 1409 ق.

طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1417 ق.

طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، مکتبه ابن تیمیه، قاهره، چاپ دوم، بی‌تا.

طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، نجف، دار النعمان، 1386 ق.

طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، منشورات الشریف الرضی، 1392 ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، چاپ اول، 1406 ق.

طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار، قم، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القران، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، موسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، 1417 ق.

عاملی، محمد بن علی، مدارک الاحکام، قم، موسسه آل البیت، 1410 ق.

عریضی، علی بن جعفر، مسائل علی بن جعفر، الموتمر العالمی للامام الرضا (ع)، مشهد، 1409 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکره الفقهاء، قم، موسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، 1415 ق.

علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، منشورات الرضی، چاپ اول، 1380.

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، انتشارات مرتضوی، چاپ اول، 1373.

فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420 ق.

فضل الله، محمد حسین، من وحی القرآن، دارالملاک للطباعه و النشر، بیروت، چاپ دوم، 1419 ق.

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، الوافی، مکتبه الامام امیر المؤمنین (ع)، اصفهانی، چاپ اول، 1409 ق.

قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، موسسه التاریخ العربی، بیروت، 1405 ق.

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، موسسه دارالکتاب، قم، چاپ سوم، 1404 ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1367.

کیاهراسی، علی بن محمد، احکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ دوم، 1405 ق.

گلپایگانی، محمدرضا، هدایه العباد، قم، دار القرآن الکریم، 1413 ق.

متقی، علی بن حسام الدین، کنز العمال، بیروت، موسسه الرساله، بی‌تا.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، موسسه الوفاء، چاپ سوم، 1403 ق.

محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، موسسه سید الشهداء (ع)، 1364.

محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، تحقیق سید صادق شیرازی، تهران، انتشارات الاستقلال، چاپ دوم، 1409 ق.

محقق داماد، محمد، کتاب الصلاه، به قلم عبدالله جوادی آملی، موسسه النشر الاسلامی، 1405 ق.

مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر المراغی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، شرح القاموس المسمی تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق مصطفی حجازی، دارالهدایه، 1409 ق.

مطهری، مرتضی، مساله حجاب، انتشارات صدرا، 1374.

معرفت، محمد هادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ دوم، 1383.

معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، موسسه النشر الاسلامی، چاپ سوم، 1416 ق.

معصومی، مسعود، احکام روابط زن و مرد و مسائل اجتماعی آنان، قم، بوستان کتاب، 1382.

مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ شانزدهم، 1373.

نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، موسسه آل البیت (ع)، چاپ دوم، 1408 ق.