بررسی جامعه‌شناختی اثرات دینداری بر سلامت روان با استفاده از مدل فرایند استرس؛ مطالعة دانشجویان و طلاب شهر قم

علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

مقاله 5، دوره 15، شماره 2 - شماره پیاپی 32، اسفند 1397، صفحه 133-172   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jss.v15i2.44616

نویسندگان

محمد اسماعیل ریاحی^* ؛ رحمت الله معمار؛ مهدی رحیمی راد

دانشگاه مازندران

چکیده

متخصصان علوم پزشکی و رفتاری دیر زمانی است که به نقش دینداری در سلامت توجه داشته‌اند، با این‌حال رابطة دینداری و سلامت در جامعه‌شناسی کمتر مورد توجه بوده است. پژوهش حاضر بر آن است تا به مطالعة اثرات دینداری بر سلامت روان بپردازد. در همین راستا، با به‌کارگیری مدل فرایند استرس پیرلین، اثرات دینداری متأثر از نقش اجتماعی (دانشجویی/طلبگی) و با میانجی‌گری استرس و حمایت اجتماعی بر سلامت روان، مورد بررسی قرار گرفته است. پژوهش حاضر به‌صورت پیمایشی صورت گرفته و داده‌های مورد نیاز با استفاده از پرسش‌نامه خود اجراء گردآوری شده است. نمونة آماری تحقیق شامل 400 نفر از دانشجویان و طلاب است که با روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای نامتناسب، از دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیة شهر قم انتخاب شده‌اند. براساس نتایج توصیفی، 9/60 درصد از پاسخگویان مشکوک به اختلال روانی تشخیص داده شده‌اند (9/69 درصد دانشجویان و 6/52 درصد طلاب) و 9/59 درصد آن‌ها دارای سطوح بالایی از دینداری هستند (7/36 درصد دانشجویان و 8/81 درصد طلاب). نتایج تحلیل مسیر با استفاده از ضرایب رگرسیونی حاکی از آن است که به‌ترتیب متغیرهای استرس (ضریب بتای 643/0)، نقش اجتماعی دانشجویی/طلبگی (261/0-)، حمایت اجتماعی (146/0-) و دینداری (077/0-) بیشترین اثر کل (مجموع اثرات مستقیم و غیرمستقیم) را بر میزان سلامت روان داشته‌اند. بدین‌ترتیب می‌توان پیش‌بینی کرد که بیشترین میزان سلامت روان در پاسخگویانی مشاهده شده است که استرس کمتری داشته‌اند، نقش اجتماعی «طلبگی» داشته‌اند، حمایت اجتماعی بیشتری دریافت کرده‌اند و از دینداری بالاتری برخوردار بوده‌اند. همچنین، مشخص شد که اثرات استرسِ ناشی از ایفای نقش‌های دانشجویی/ طلبگی بر سلامت روان، از طریق متغیرهای میانجی (دینداری و حمایت اجتماعی) تعدیل شده و کاهش یافته است.

کلیدواژه‌ها

سلامت روان؛ دین داری؛ حمایت اجتماعی ادراک شده؛ تعدد نقش ها؛ جهت گیری دینی؛ استرس

مراجع

1. ابراهیمی، ا.، و بهرامی احسان، ه. (1390) « رابطة آخرت نگری با سلامت درمیان دانشجویان دانشگاه تهران و طلاب علوم دینی حوزه علمیه قم. روانشناسی و دین، ۴(2)، 45-62.

2. ابراهیمی، سیریزی، پ.، حسنی درمیان، غ.، و کرمانی، م. (1396). بررسی رابطة دینداری با سلامت عمومی (مطالعة موردی ساکنان شهر مشهد). مجلة علوم اجتماعی، ۱۴(2)، 255-296.

3. آزادی، س.، و آزاد، ح. (139۰). بررسی رابطه حمایت اجتماعی، تاب آوری و سلامت روانی دانشجویان شاهد وایثارگر دانشگاه‌های شهر ایلام. مجله طب جانباز، 3(12)، ۴۸-۵۸.

4. آشتیانی، ع. (1391). آزمون‌های روانشناختی (ارزشیابی شخصیت و سلامت روان). تهران: بعثت.

5. بزرگپوری، م. (1396). بررسی رابطة حمایت اجتماعی و کیفیت روابط با سلامت روان دانشجویان آزاد اسلامی مرودشت. مجله پیشرفت‌های نوین در علوم رفتاری، 2(11)، 70-77.

6. بهرامی چگنی، ذ. (۱۳۸۹). بررسی رابطه بین دینداری با اختلالات روانی دانشجویان دانشگاه آزاد خرم آباد. روانشناسی و دین، 3(2)، ۹۱-۱۰۲.

7. پورقانع، پ.، شریف آذر، ا.، زائرثابت، ف.، و خورسندی، م. (1389). بررسی اعتقادات مذهبی و میزان استرس دانشجویان دانشکده پرستاری و مامایی زینب (س) شرق گیلان در سال 87-86. پرستاری و مامایی جامع‌نگر، 20(63)، 10-15.

8. پیروی، ح.، حاجبی، ا.، و پناغی، ل. (1389). ارتباط بین حمایت اجتماعی و سلامت روان در دانشجویان دانشگاه تهران. تحقیقات نظام سلامت، 6(2). 307-301.

9. تاسیگ، م.، میکلو، ج.، و سوبدی، س. (1386)، جامعه‌شناسی بیماری‌های روانی. ترجمة احمد عبدالهی. تهران: سمت.

10. چراغی، م.، و مولوی، ح. (1385). رابطة بین ابعاد مختلف دینداری و سلامت عمومی در دانشجویان دانشگاه اصفهان. مجله پژوهش‌های تربیتی و روانشناختی دانشگاه اصفهان، ۲(2)، 1-22.

11. حسام، م.، آسایش، ح.، قربانی، م.، شریعتی، ع. ر .، و نصیری، ح. (1390). ارتباط حمایت اجتماعی ادراک‌شده، سلامت روان و رضایت از زندگی در دانشجویان شاهد و ایثارگر دانشگاههای دولتی شهر گرگان. مجله علمی دانشکده پرستاری و مامایی بویه گرگان، 8(1)، 34-41. خیدانی، ل. (1390). بررسی نقش مذهب بر سلامت روانی دانشجویان دانشگاه‌های استان ایلام. فصلنامه اندیشه‌های تازه در علوم تربیتی، 6(3)، 63-82.

12. حسینی، ح.، صادقی، ا.، رجب زاده، ر.، رضا زاده، ج.، نبوی، ح.، رعنایی، م.، و الماسی، ا. (1390). سلامت روان دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی و عوامل مرتبط با آن در سال 1389. مجله دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی، 3(2)، 23-28.

13. حسینی‌زاده آرانی، س.، و کلانتری، ع. (1394). دین، سلامت روان و احساس تنهایی: بررسی نسبت میان میزان دینداری و سلامت روان با احساس تنهایی(مورد مطالعه: شهروندان تهرانی). جامعه‌شناسی کاربردی، 26(4)، 25-44.

14. دواس، د. (1394)، پیمایش در تحقیقات اجتماعی. ترجمة هوشنگ نایبی. تهران: نی.

15. راد، ف.، محمدزاده، ف.، و محمدزاده، ح. (1394). بررسی رابطة دینداری با سلامت اجتماعی. مجلة علوم اجتماعی دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، 2(12)، ۱۳۷-۱۶۸.

16. رسولی، ر.، و سلطانی گرد فرامرز، س. (1391). مقایسه و بررسی رابطه جهتگیری مذهبی و عمل به باورهای دینی با سازگاری زناشویی در طلاب و دانشجویان. خانواده پژوهی، 8(32)، 427-439.

17. رضاپور، ی.، فتحی، آ. ا.، سردار، م.، و شیرعلی پور، ا. (1389). بررسی رابطة دینداری و وضعیت اقتصادی- اجتماعی دانشجویان با رضایت از زندگی: با تعدیل گری مؤلفه‌های سلامت روانی. فصلنامه دانشگاه تبریز، 5(19)، ۶۹-۸۹..

18. ریاحی، م. ا.، علیوردی نیا، ا.، و بنی‌اسدی، م. ر. (1387). بررسی اثرات دینداری و جهت‌گیری دینی بر سلامت روان دانشجویان دانشگاه مازندران. مجله علوم اجتماعی، 5(2)، 51-90.

19. ریاحی، م. ا.، علیوردی نیا، ا.، و پورحسین، ز. (1389). بررسی رابطه بین حمایت اجتماعی و سلامت روان. فصلنامه رفاه اجتماعی، 10(39)، 85-121.

20. ریاحی، م. ا.، و رهبری، ل. (1393). رویکرد فرایند استرس در جامعه‌شناسی سلامت روان. مجله مطالعات اجتماعی ایران، 8(1)، 49-85.

21. ساعی، ع. (1381). تحلیل آماری در علوم اجتماعی. تهران: کیان مهر.

22. سراج‌زاده س. ح.، جواهری، ف.، و ولایتی، خ. س. (1392). اثر دینداری برسلامت روان در میان نمونه‌ای از دانشجویان. جامعه‌شناسی کاربردی، 24(1)، 55-77.

23. شریفی، ط.، شکرکن، ح.، و مهرابی‌زاده هنرمند، م. (1385). بررسی رابطه نگرش دینی با سلامت عمومی و شکیبایی و دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی اهواز. مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی(اندیشه و رفتار) دانشگاه ایران، 11(1)، 89-99.

24. صالحی، ل.، سلیمانی‌زاده، ل.، باقری یزدی، س. ع.، و عباس‌زاده، ع. (1386). رابطه بین اعتقادهای مذهبی و منبع کنترل با سلامت روان با دانشجویان. مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی قزوین، 11(1)، 49-55.

25. علیانسب، س. ح. (1389). بررسی رابطة دینداری و اضطراب مرگ دربین دانشجویان و طلاب شهر قم. روانشناسی و دین، 3(1)، 55-67.

26. علیزاده، ع. (1396) بررسی جامعه‌شناختی اثرات دینداری بر میزان اختلالات روانی دانشجویان دانشگاه مازندران: آزمون تجربی مدل فرایند استرس پیرلین (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشگاه مازندران.

27. فیروزی، ا.، امینی، م.، اصغری، ز.، و مقیمی دهکردی، ب. (1392). بررسی ارتباط باورهای مذهبی و سلامت روان دانش آموزان متوسطه شهر درگز در سال تحصیلی 90-89. مجله بهداشت و توسعه، 2(2)، 138-148.

28. قاسمی‌پور، م.، و جهانبخش گنجه، س. (1389). رابطة حمایت اجتماعی و سلامت روان در دانشجویان شهرستان خرم‌آباد در سال 1388. فصلنامه دانشگاه علوم پزشکی لرستان (یافته)، 12(1)، 57-64.

29. کرلینجر، ف. ن.، و پدهازور، ا. (1395). رگرسیون چندمتغیری در پژوهش رفتاری. تهران: سمت.

30. مذهب‌دار قشقائی، ه.، حسینی ذیجود، م.، و زاهدی اصل، م. (1392). بررسی عوامل اجتماعی مرتبط با میزان سلامت روانی دانشجویان دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی در سال تحصیلی ۹۰ ـ۱۳۸۹. پژوهان، ۱۲(۲)، ۵۵-۶۳

31. مشرق نیوز. (۱۳۹۷، ۲۷ فروردین). از هر ۴ ایرانی یک نفر دچار اختلالات روانی. برگرفته از:

https://www.mashreghnews.ir/news/847346

32. موحد، م.، عنایت، ح.، و کایدان بدیع، م. (1387). دینداری و نگرش مدرن در میان زنان طلبه و دانشجو. مطالعات اجتماعی-روانشناختی زنان، 6(3)، 7.- 30

33. موسوی، س. غ.، موسوی، س ح.، و حاجیان، ا. ر. (1394). چه کسی از سلامت روان برخوردار است؟ اصفهان: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی اصفهان.

34. میرزایی، م. (1390). بررسی جامعه‌شناختی میزان دینداری دانشجویان دانشگاه افسری امام علی(ع) با استفاده از یک مدل بومی. فصلنامه مدیریت نظامی، 11(42 )، 181-212.

35. نوربالا، ا. ع. (1390). سلامت روانی-اجتماعی و راهکارهای بهبود آن. مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران، 17(2)، 151-156.

36. نوربالا، ا. ع.، باقری یزدی، س. ع.، و کاظم، م. (1387). اعتباریابی پرسش‌نامة 28 سؤالی سلامت عمومی به عنوان ابزار غربالگری اختلالات روان پزشکی درشهر تهران. حکیم، ۱۱(4)، 47-53.

37. نیک‌انجام، ر.، براتی، م.، بشیریان، س.، بابامیری، م.، فتاحی، ع.، و سلطانیان، ع. ر. (1394). میزان استرس زندگی دانشجویی و عوامل مرتبط با آن در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی همدان در سال 1394. مجله آموزش و سلامت جامعه، 2(4)، 57-64.

38. یعقوبی، ا.، عروتی موفق، ا.، چگینی، ع. ا.، و محمدزاده، س. (1394). فراتحلیل رابطه گرایش مذهبی با سلامت روان، فصلنامه اندازه‌گیری تربیتی، 6(21)، 113-130.

39. AbdAleati, N. S., Zaharim, N. M., & Mydin, Y.O. (2016). Religiousness and mental health: Systematic review study. Journal of Religion and Health, 55(6), 1929-1937.

40. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders. Washington. D.C., U.S: APA.

41. Aneshensel, C. S., & Phelan, J.C. (1999) Handbook of the sociology of mental health. New York, NY: Springer.

42. Avison W. R, & Thomas S. S. (2010). Stress. In W. C. Cockerham (Ed.), Medical sociology, (pp.242-267). London, England: Wiley-Black Well.

43. Bergin, A. E. (1983). Religiosity and mental health: A critical reevaluation and meta-analysis. Professional Psychology: Research and Practice, 14(2), 170-184.

44. Blasi. A. (2011). Toward a sociological theory of religion and health. Boston: Brill.

45. Butters, E. J. (2001) Understanding Adolescent Cannabis Use: A Stress Process Model Application, unpublished PhD thesis in Sociology, University of Toronto.

46. Cockerham, W. C. (2006). Sociology of mental disorder. Upper Saddle River, New Jersey: Pearson Prentice Hall.

47. Donahue, M. J. (1985). Intrinsic and extrinsic religiousness: Review and meta-analysis. Journal of Personality and Social Psychology, 48(2), 415-429.

48. Fasihi Harandi, T., Taghinasab, M. M., & Dehghan Nayeri, T. D. (2017). The correlation of social support with mental health: A meta-analysis. Electronic Physician, 25(9), 5212-5222.

49. Gartner, J., Larson, D. B., & Allen, G. D. (1991). Religious commitment and mental health: A review of the empirical literature. Journal of Psychology and Theology, 19(1), 6–25.

50. Hackney, C., & Sanders, G. S. (2003). Religiosity and mental health: A meta-analysis of recent studies, Journal for the Scientific Study of Religion, 42(1), 43–55.

51. Koeing, H. G. & Larson, D. B. (2001). Religion and mental health: Evidence for an association. International Review of Psychiatry,13(2), 67–78.

52. Lake, J. (2012). Spirituality and religion in mental health: A concise review of the evidence, Psychiatric Times, 3, 34-38.

53. Larson, D.B., Sherrill, K.A., Lyons, J.S., Craigie, F.C., Thielman, S.B., Greenwold, M. A., & Larson, S. S. (1992). Associations between dimensions of religious commitment and mental health reported in the American Journal of Psychiatry and Archives of General Psychiatry 1978-1989. American Journal of Psychiatry, 149(4), 557-559.

54. Levin, J. (2010). Religion and mental health: theory and research. International Journal of Applied Psychoanalytic Studies banner, 7(2), 102-115.

55. Longo, G.S., & Jungmeen, K.S. (2013) Homesickness in college students: The role of religion in combating depression. Mental Health, Religion & Culture, 16 (5), 489-500.

56. MacLeod, J. D., & Lively, J. K. (2007). Social psychology and stress research. In W. A. Avison, J. MacLeod & B. A. Pescosolido (Eds.). Mental health, social mirror (pp. 275-303). New York, NY: Springer.

57. Payne, I. R., Bergin, A. E., Bielema, K. A., & Jenkins, P. H. (1991). Review of religion and mental health. Journal Prevention in Human Services, 9(2), 11-40.

58. Pearlin, L. I. (1989). The sociological study of stress. Journal of Health and Social Behavior, 30(3), 241-256.

59. Pearlin, L. I., Lieberman, M. A., & Menaghan, E. G. & Mullan, J. T. (1981). The stress process. Journal of Health and Social Behavior, 22(4), 337-356.

60. Salsman, J. M., Pustejovsky, J. E., Jim, H. S., Munoz, A. R., Merluzzi, T. V., George, L., ... & Fitchett, G. (2015). A meta‐analytic approach to examining the correlation between religion/spirituality and mental health in cancer. Cancer, 121(21), 3769-3778.

61. Sarafino, E. P. (1998). Health Psychology. New York, U.S.: John Wiley & Sons.

62. Schieman, S., & Bierman, A. (2011). The role of divine beliefs in stress processes, In A. Blasi (Ed.). Toward a sociological theory of religion and health (pp. 45-68). Boston: Brill.

63. Thomas, E.J., Yashioka, M.K., & Ager, R.D. (1993). Life distress inventory. In Fischer, J., & Corcoran, K. (Eds.), Measures of clinical practice: A sourcebook. New York, U.S.: Free Press.

64. Thorsteinsson, E. B., Ryan, S. M., & Sveinbjornsdottir, S. (2013). The Mediating Effects of Social Support and Coping on the Stress-Depression Relationship in Rural and Urban Adolescents. Open Journal of Depression, 2 (1),1-6.

65. Turner, R. J. (2010). Understanding health disparities: The promise of the stress process model. In. W. R. Avison et al. (Ed.), Advances in the conceptualization of the stress process (pp. 3-21). New York, NY: Springer.

66. Wheaton, B. (1999). Social stress. In C. S. Aneshensel & J. C. Phelan (Ed.), Handbook of sociology of mental health (pp. 286-309). New York, NY: Plennum.

67. Wheaton, B., Montazer, S. (2010). Stressors, stress, and distress. In T. L. Scheid, & T. N. Brown (Eds.), A handbook for the study of mental health (pp. 171-199). Cambridge< England: Cambridge University Press.

68. Zimet, G.D., Dahlem, N.W., Zimet, S.G., & Farley, G.K. (1988). The Multidimensional Scale of Perceived Social Support. Journal of Personality Assessment, 52(1), 30-41.