وضعیت حقوقی قرارداد دارای موضوع نامشروع در فقه امامیه

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 46، شماره 4 - شماره پیاپی 99، بهمن 1393، صفحه 47-69   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v46i19.20979

نویسندگان

سید علی رضوی^{* 1}؛ رضا حق پناه²

¹دانشجوی دکتری دانشگاه علوم اسلامی رضوی

²استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

در خصوص وضعیت حقوقی قرارداد دارای موضوع نامشروع بین فقیهان امامی اختلاف نظر وجود دارد؛ هرچند برخی قائل به صحت چنین قراردادی هستند اما بیشتر فقیهان قائل به بطلان و حرمت عمل نامشروع موضوع قرارداد شده‌اند. در میان قائلان به بطلان برخی آن را به عنوان قاعده و اصل اولیه در این قراردادها پذیرفته و برای اثبات آن به ملک نبودن منفعت حرام، مالیت نداشتن آن، عدم قدرت برتسلیم، تناقض در شریعت و سلب احترام مال حرام توسط شارع استناد کرده‌اند. برخی دیگر با نقد دیدگاه گروه اول، براساس روایاتی چون روایت تحف العقول قائل به بطلان چنین قراردادی شده‌اند. در این مقاله ما به بررسی دیدگاه‌های مطرح در این خصوص پرداخته و در پایان با نقد تمامی دیدگاه‌ها و رد دلائل اقامه شده، با جمع‌بندی برخی از روایات که در ابواب مختلف فقهی مطرح شده است بطلان و حرمت چنین قراردادی را به شیوه جدیدی به اثبات رسانده‌ایم.

کلیدواژه‌ها

بطلان؛ مالیت نداشتن؛ ملک نبودن؛ عدم قدرت بر تسلیم؛ تناقض در شریعت؛ روایت تحف العقول

مراجع

قرآن کریم.

 

ابن زهره، حمزة بن على، غنیة النزوع إلى علمی الأصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، 1417ق.

 

ابن فهد حلی، احمد بن محمد، المهذب البارع، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، 1407 ق.

 

احسایى، ابن ابى جمهور، عوالی اللئالی العزیزیة، قم، دار سید الشهداء للنشر، چاپ اول، 1405 ق.

 

اردبیلى، احمد بن محمد، مجمع الفائدة والبرهان، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، چاپ اول، 1403 ق.

 

اشتهاردى، على پناه، مدارک العروة، تهران، دار الأسوة، چاپ اول، 1417ق.

 

اصفهانى، محمد حسین، الإجارة، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1409 ق.

 

اصفهانى، ابو الحسن، وسیلة النجاة، قم، مؤسسه تنظیم ونشرآثارامام خمینى، چاپ دوم، 1422 ق.

 

انصاری، مرتضى بن محمد امین، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، چاپ اول، 1415 ق.

 

ایروانى، على بن عبد الحسین، حاشیة المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ اول، 1406 ق.

 

آخوند خراسانى، محمد کاظم‌بن حسین، حاشیة المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ اول، 1406ق.

 

آقا بزرگ طهرانی، محمد حسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء، چاپ سوم، بی‌تا.

 

آل عصفور، حسین بن محمد، الأنوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع، قم، مجمع البحوث العلمیة، چاپ اول، بی‌تا.

 

بجنوردى، حسن، القواعد الفقهیة، قم، نشر الهادی، چاپ اول، 1419 ق.

 

بحرانى، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، چاپ اول، 1405‌ق.

 

بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، تحقیق: أبو عبد الله محمد حسن محمد حسن إسماعیل الشافعی، منشورات محمد علی بیضون، لبنان، دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی، 1418ق.

 

بیهقی نیشابوری کیدرى، محمد بن حسین، إصباح الشیعة بمصباح الشریعة، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، 1416 ق.

 

تبریزى، جواد بن على، إرشاد الطالب إلى التعلیق على المکاسب، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ سوم، 1416 ق.

 

ترحینی، محمد حسن، الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة، قم، دار الفقه، چاپ چهارم، 1427 ق.

 

حائرى، على، الشرح الصغیر فی شرح مختصر النافع، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى، چاپ اول، 1409 ق.

 

حائرى، سید کاظم حسینى، فقه العقود، قم، مجمع اندیشه اسلامى، چاپ دوم، 1423 ق.

 

حرّ عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول، 1409 ق.

 

حرّ عاملى، محمد بن حسن، أمل الآمل، بی‌جا، بی‌تا.

 

حسنى، هاشم معروف، نظریة العقد فی الفقه الجعفری، بیروت - لبنان، منشورات مکتبة هاشم، چاپ اول، بی‌تا.

 

حسینى روحانى، سید صادق، فقه الصادق(ع)، قم، دار الکتاب - مدرسه امام صادق(ع)، چاپ اول، 1412ق.

 

حسینى عاملى، محمد جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، 1419ق.

 

حکیم، سید محسن طباطبایى، مستمسک العروة الوثقى، قم، مؤسسة دار التفسیر، چاپ اول، 1416 ق.

 

خمینى، روح اللّه، تحریر الوسیلة، قم - ایران، مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بی‌تا.

 

خواجوئى، اسماعیل، الرسائل الفقهیة، قم - ایران، دار الکتاب الإسلامی، چاپ اول، 1411 ق.

 

خوانسارى، احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1405ق.

 

خویى، ابو القاسم، المستند فی شرح العروة الوثقى، بی‌جا، بی‌چا، بی‌تا.

 

خویى، ابو القاسم، موسوعة الإمام الخوئی، قم، مؤسسةإحیاء آثارالإمام الخوئی، چاپ اول، 1418 ق.

 

خویى، ابو القاسم، مصباح الفقاهة(المکاسب)، بی‌جا، بی‌چا، بی‌تا.

 

دارقطنی، علی بن عمر، سنن الدارقطنی، تعلیق وتخریج: مجدی بن منصور سید الشوری، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417 ق.

 

رشتى، میرزا حبیب الله، کتاب الإجارة، بى‌نا، چاپ اول، 1311ق.

 

سابق، سید، فقه السنة، بیروت – لبنان، دار الکتاب العربی - الطبعة الاولی، 1391ق.

 

سبحانى، جعفر، المواهب فی تحریر أحکام المکاسب، قم، مؤسسه امام صادق )ع(، چاپ اول، 1424ق.

 

شهید اول، محمد بن مکى، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، بیروت، الدار الإسلامیة، چاپ اول، 1410ق.

 

شهید ثانى، زین الدین بن على، مسالک الأفهام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1413 ق.

 

شهیدی، مهدی، حقوق مدنی، تشکیل قراردادها و تعهدات، تهران، مجمع علمی فرهنگی مجد، چاپ ششم، 1386.

 

شیرازى، قدرت الله، انصارى وپژوهشگران، موسوعةأحکام الأطفال وأدلتها، قم، مرکز فقهى ائمه اطهار(ع)، چاپ اول، 1429 ق.

 

شیرازی، سید محمد، الفقه، بیروت- لبنان، دار احیاء تراث العربی، بی‌چا، بی‌تا.

 

طاهرى، حبیب الله، حقوق مدنى، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1418‌ق.

 

طباطبایى، على بن محمد، ریاض المسائل، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1418ق.

 

طباطبایى قمّى، سید تقى، الدلائل فی شرح منتخب المسائل، قم، کتابفروشى محلاتى، چاپ اول، 1423ق.

 

طبرسى، فضل بن حسن، المؤتلف من المختلف بین أئمةالسلف، مشهد، چاپ اول، 1410 ق.

 

طوسى، محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین، چاپ اول، 1407 ق.

 

طوسى، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، المکتبة المرتضویة، چاپ سوم، 1387 ق.

 

طوسى، محمد بن حسن، الاستبصار، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1390 ق.

 

طوسى، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

 

علم‌الهدی، علی بن حسین، الرسائل، قم، دارالقرآن الکریم، بی‌چا، 1405ق.

 

علامه حلّى، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1414 ق

 

علامه حلّى، حسن بن یوسف، تحریرالأحکام الشرعیة، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، 1420ق.

 

علامه حلّى، حسن بن یوسف، منتهی المطلب، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، 1413 ق.

 

فاضل آبى، حسن بن ابى طالب، کشف الرموز، قم، دفترانتشارات اسلامى، چاپ سوم، 1417 ق.

 

فقعانى، على بن محمد، الدر المنضود، قم، مکتبة إمام العصر(عج)، چاپ اول، 1418 ق.

 

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، مفاتیح الشرائع، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، بی‌تا.

 

قمی، علی بن محمد، جامع الخلاف و الوفاق، قم، زمینه سازان ظهور امام عصر علیه السلام، چاپ اول، 1421 ق.

 

کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، شرح الشیخ جعفر على قواعد العلاّمة ابن المطهر، مؤسسه کاشف الغطاء، 1420 ق.

 

کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

 

مازندرانى، علی اکبر سیفى، مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیة الأساسیة، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، چاپ اول، 1425 ق.

 

مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر، چاپ اول، 1410 ق.

 

محقق سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن، کفایة الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین، چاپ اول، 1423 ق.

 

محقق کرکى، على بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم – ایران، مؤسسه آل البیت، چاپ دوم، 1414 ق.

 

مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ق.

 

محقق حلّى، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1408ق.

 

محقق حلّى، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، قم، المطبوعات الدینیة، چاپ چهارم، 1418ه‍ ق.

 

محقق حلّى، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، موسسه سید الشهداء، بی‌چا، 1364 ق.

 

مروی، جواد، تقریرات درس خارج فقه، بحث اجاره، قم، 1386.

 

مصطفوى، سید محمد کاظم، مأة قاعدة فقهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، چاپ چهارم، 1421ق.

 

منتظرى، حسین على، دراسات فی المکاسب المحرمة، قم، نشر تفکر، چاپ اول، 1415 ق.

 

نائینى، محمد حسین، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، تهران، المکتبة المحمدیة، چاپ اول، 1373 ق.

 

نراقى، احمد‌بن محمد مهدی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1415 ق.

 

نورى، حسین‌بن محمد تقی، خاتمة المستدرک، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1417ق.

 

هاشمی شاهرودی، سید محمود، کتاب الاجاره، قم- ایران، موسسة دائرة المعارف الفقه الاسلامی، چاپ اول، 1433 ق.

 

یزدى، محمد کاظم‌بن عبد العزیز، العروة الوثقى، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1409ق.

 

یزدى، محمد کاظم‌بن عبد العزیز، حاشیة المکاسب، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1421 ق.