زمینه‌های تاریخی شکل‌گیری انگاره تواتر قراءات

علوم قرآن و حدیث

مقاله 3، دوره 50، شماره 2 - شماره پیاپی 101، دی 1397، صفحه 55-77   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v50i2.52877

نویسنده

الهه شاه پسند^*

دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکده تربیت مدرس قرآن مشهد

چکیده

بسیاری از دانشمندان اهل سنت، در فاصله قرون میانه تا عصر حاضر و نیز برخی از علمای شیعه در فاصله قرون میانه تا متأخر، به طرح نظریه تواتر قراءات روی آورده‌اند. در حالی که چنین نظری در بین علمای متقدم شیعه و اهل سنت دیده نمی‌شود. این نکته، به ضمیمه مسأله تأثیر پذیری علم قراءات از سایر علوم اسلامی، به خصوص علوم حدیث، بررسی زمینه‌های تاریخی شکل‌گیری انگاره تواتر قراءات را ضروری می‌نماید.
این پژوهش، از طریق بررسی سلسله‌وار جایگاه خبر واحد و متواتر در علم کلام، اصول فقه و حدیث، و در نظر گرفتن تغییر رویکردهایی که نسبت به یقین‌بخشی آن دو روی داده، به این نتیجه رسیده است که در پی شهرت مسأله انحصار یقین‌بخشی به خبر متواتر و تضعیف جایگاه خبر واحد ابتدا در کلام و بعد از آن در اصول فقه، در قرن پنجم، تقسیم خبر به واحد و متواتر، به علوم حدیث نیز راه یافت. این مسأله، بر قراءات که یکی از شاخه‌های علوم اسنادی است، تأثیر گذاشت. در نتیجه شهرت مسأله انحصار یقین‌بخشی به خبر متواتر، قراءات می‌بایست برای یقین‌آور بودن، متواتر می‌بود و همین مسأله موجب اصرار علمای قراءات در قرن هفتم و بعد از آن بر تواتر قراءات شد؛ حال آنکه پیش از آن، قراءات با وجود سند غیر متواتر، با ملاک شهرت، مورد پذیرش قرار می‌گرفت.

کلیدواژه‌ها

تواتر قراءات؛ خبر واحد؛ خبر متواتر؛ اصول فقه؛ کلام؛ علوم حدیث

مراجع

ابن أبی‌عاصم، احمد بن عمرو، السنة، تحقیق: محمد الألبانی، بیروت، المکتب الإسلامی، ط الأولی، 1400 ق.

ابن العربی، محمد بن عبدالله، المحصول فی أصول الفقه، تحقیق: حسین الیدری و سعید فودة، عمان، دار البیارق، ط الأولی، 1420 ق.

ابن تیمیة، عبدالسلام، المسودة فی أصول الفقه، تحقیق: محمد عبدالحمید، دارالکتاب العربی، بی‌تا.

ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، مجموع الفتاوی، تحقیق: عبدالرحمن بن محمد، المدینة النبویة، مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف، 1416 ق.

ابن جزری، محمد بن محمد، النشر فی القراءات العشر، تحقیق: علی محمد الضباع، المطبعة التجاریة الکبری [تصویر دار الکتاب العلمیة]، بی‌تا.

ابن جزری، محمد بن محمد ، منجد المقرئین ومرشد الطالبین، دارالکتب العلمیة، ط الأولی، 1420 ق.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، نزهة النظر فی توضیح نخبة الفکر فی مصطلح أهل الأثر، تحقیق: عبدالله بن ضیف الله الرحیلی، مطبعة سفیر بالریاض، ط الأولی، 1422 ق.

ابن حزم، علی بن احمد، الإحکام فی أصول الأحکام، تحقیق: أحمد محمد شاکر، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، بی‌تا.

ابن خزیمة، محمد بن اسحاق، صحیح ابن خزیمة، تحقیق: محمد مصطفی الأعظمی، بیروت، المکتب الإسلامی، بی‌تا.

ابن دَهَّان، محمد بن علی، تقویم النظر فی مسائل خلافیة ذائعة، تحقیق: صالح الخزیم، الریاض، مکتبة الرشد، ط الأولی، 1422 ق.

ابن زنجویه، حمید بن مخلد، الأموال، تحقیق: شاکر ذئب فیاض، مرکز الملک فیصل للبحوث والدراسات الإسلامیة، السعودیة، ط الأولی، 1406 ق.

ابن صلاح، عثمان بن عبد الرّحمان، معرفة أنواع علوم الحدیث، تحقیق: نور الدین عتر، سوریا، دارالفکر، بیروت، دارالفکر المعاصر، 1406 ق.

ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، التمهید لما فی الموطأ من المعانی والأسانید، تحقیق: مصطفی علوی و محمد البکری، المغرب، وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامیة، 1387 ق.

ابن فرضی، عبدالله بن محمد، تاریخ علماء الأندلس، تصحیح: عزت العطار الحسینی، القاهرة، مکتبة الخانجی، ط الثانیة، 1408 ق.

ابن کثیر، اسماعیل بن کثیر، اختصار علوم الحدیث، تحقیق: أحمد محمد شاکر، بیروت، دارالکتب العلمیة، ط الثانیة، بی‌تا.

ابن مجاهد، احمد بن موسی، السبعة فی القراءات، تحقیق: شوقی ضیف، قاهره، دارالمعارف، ط الثانیة، 1400 ق

ابوالثناء اصفهانی، محمود بن عبدالرحمان، بیان المختصر، تحقیق: محمد مظهر بقا، دارالمدنی، السعودیة، ط الأولی، 1406 ق.

ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط، تحقیق: صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، 1420 ق.

ابوشامة مقدسی، اسماعیل بن ابراهیم، إبراز المعانی من حرز الأمانی، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.

ابوشامة مقدسی، اسماعیل بن ابراهیم، المرشد الوجیز، تحقیق: طیار آلتی قولاج، بیروت، دار صادر، 1395 ق

اشوح، صبری، اعجاز القراءات القرآنیة، مکتبة وهبة، القاهرة، ط الأولی، 1419 ق.

إمام الحرمین، عبدالملک بن عبدالله، البرهان فی أصول الفقه، تحقیق: صلاح عویضة، بیروت، دارالکتب العلمیة، ط الأولی، 1418 ق.

إمام الحرمین، عبدالملک بن عبدالله ، الورقات، تحقیق: عبداللطیف محمدالعبد، بی‌نا، بی‌تا.

اندلسی قیسی، مکی بن ابی‌طالب، الإبانة عن معانی القراءات، تحقیق: عبدالفتاح إسماعیل شلبی، دار نهضة، مصر للطبع والنشر، بی‌تا.

الآمدی، علی‌بن محمد، الإحکام فی أصول الأحکام، تحقیق: عبدالرزاق عفیفی، بیروت- دمشق، المکتب الإسلامی، بی‌تا.

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1405 ق.

بخاری، محمد بن اسماعیل، خلق أفعال العباد، تحقیق: عبدالرحمن عمیرة، الریاض، دارالمعارف السعودیة، بی‌تا.

بصری، محمد بن علی، المعتمد فی أصول الفقه، تحقیق: خلیل المیس، بیروت، دارالکتب العلمیة، ط الأولی، 1403 ق.

بغدادی، عبد القاهر بن طاهر، اصول الدین، استانبول، مطبعة الدولة، ط الأولی، 1346 ق.

بقلة، أیمن، تسهیل علم القراءات، ناشر: مؤلف، ط الاولی، 1430 ق.

بلقینی، عمر بن رسلان، محاسن الاصطلاح (به همراه مقدمة ابن صلاح)، تحقیق: عائشة عبد الرحمن بنت الشاطئ، دار المعارف، بی‌تا.

پارچه‌باف دولتی، کریم و دیگران، «تحلیل و بررسی تقسیم‌بندی‌های ارائه شده در قراءات قرآن کریم»، پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال 45، ش 2، پاییز و زمستان 91، صص 19-38.

پاکتچی، احمد، «احمد بن حنبل (فقه)»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 6، صص 725-730

تبریزی، موسی، أوثق الوسائل، قم، انتشارات کتبی نجفی، چاپ اول، 1369.

الجزائری، طاهر بن صالح، توجیه النظر إلی أصول الأثر، تحقیق: عبدالفتاح أبوغدة، حلب، مکتبة المطبوعات الإسلامیة، ط الأولی، 1416 ق.

جصّاص، احمد بن علی، الفصول فی الأصول، وزارة الأوقاف الکویتیة، ط الثانیة، 1414 ق.

حافظ عراقی، عبدالرحیم بن حسن، التقیید و الإیضاح شرح مقدمة ابن الصلاح، تحقیق: عبدالرحمن محمدعثمان، ناشر: محمد عبدالمحسن الکتبی، ط الأولی، 1389 ق.

حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، المدخل إلی کتاب الإکلیل، تحقیق: فؤاد عبدالمنعم، دارالدعوة، الاسکندریة، بی‌تا.

حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولی، 1411 ق.

حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله ، تلخیص تاریخ نیسابور، بهمن کریمی، تلخیص: خلیفه نیسابوری، طهران، کتابخانة ابن سینا، بی‌تا.

حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، معرفة علوم الحدیث، تحقیق: السید معظم حسین، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الثانیة، 1397 ق.

حبش، محمد، الشامل فی القراءات المتواترة، دمشق، دارالکلم الطیب، ط الاولی، 1422 ق.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، الکفایة فی علم الروایة، تحقیق: أبو عبدالله السورقی؛ إبراهیم حمدی المدنی، المدینة المنورة، المکتبة العلمیة، بی‌تا.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق: بشار عواد، بیروت، دار الغرب الإسلامی، ط الأولی، 1422 ق.

زرقانی، محمد بن عبدالعظیم، مناهل العرفان، مطبعة عیسی البابی الحلبی وشرکاه، ط الثالثة، بی‌تا.

زرکشی، محمد بن عبدالله، البحر المحیط فی أصول الفقه، دار الکتبی، ط الأولی، 1414 ق.

زرکشی، محمد بن عبدالله ، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق: محمد ابوالفضل إبراهیم، دار إحیاء الکتب العربیة عیسی البابی الحلبی وشرکائه، ط الأولی، 1376 ق.

زرکشی، محمد بن عبدالله ، المنثور فی القواعد الفقهیة، وزارة الأوقاف الکویتیة، ط الثانیة، 1405 ق.

زرکشی، محمد بن عبدالله ، النکت علی مقدمة ابن الصلاح، تحقیق: زین العابدین بن محمد، الریاض، أضواء السلف، ط الأولی، 1419 ق.

زهرانی، محمد، تدوین السنة النبویة نشأته وتطوره من القرن الأول إلی نهایة القرن التاسع الهجری، دار الهجرة، الریاض، ط الأولی، 1417 ق.

سبکی، علی بن عبدالکافی، الإبهاج فی شرح المنهاج، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1416 ق.

سخاوی، علی بن محمد، جمال القراء وکمال الإقراء، تحقیق: مروان العطیة؛ محسن خرابة، دمشق- بیروت، دار المأمون للتراث، ط الأولی، 1418 ق.

سخاوی، محمد بن عبدالرحمان، التوضیح الأبهر، مکتبة أضواء السلف، ط الأولی، 1418 ق.

سمعانی، منصور بن محمد، قواطع الأدلة فی الأصول، تحقیق: محمد حسن شافعی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولی، 1418 ق.

سهمی، حمزة بن یوسف، تاریخ جرجان، تحقیق: محمد عبدالمعید خان، بیروت، عالم الکتب، ط الرابعة 1407 ق.

سیسی، عبدالباقی، قواعد نقد القراءات القرآنیة، الریاض، دار کنوز اشبیلیا، ط الاولی، 1430 ق.

شاشی، احمد بن محمد، أصول الشاشی، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.

شافعی، محمد بن ادریس، الرسالة، تحقیق: أحمد شاکر، مصر، مکتبه الحلبی، ط الأولی، 1358 ق.

شافعی، محمد بن ادریس، جماع العلم، دار الأثار، ط الأولی، 1423 ق.

شبلی نعمانی، محمد، تاریخ علم کلام، ترجمه: سیدمحمدتقی فخرداعی، تهران، اساطیر، چاپ اول، 1386.

شمس الائمه سرخسی، محمدبن احمد، أصول السرخسی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.

شهید اول، محمد بن مکی، ذکری الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1419 ق.

شهیدثانی، زین الدین بن علی، الحاشیة الأولی علی الألفیة، قم، دفتر تبلیغات، چاپ اول، 1420 ق.

شهیدثانی، زین الدین بن علی ، المقاصد العلیة فی شرح الرسالة الألفیة، قم، دفتر تبلیغات، چاپ اول، 1420 ق.

شهیدثانی، زین الدین بن علی، روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1402 ق.

شیرازی، ابراهیم بن علی، التبصرة فی أصول الفقه، تحقیق: محمدحسن هیتو، دمشق، دارالفکر، ط الأولی، 1403 ق.

شیرازی، ابراهیم بن علی ، اللمع فی أصول الفقه، دارالکتب العلمیة، ط الثانیة، 1424 ق.

صَیمَری، حسین بن علی، أخبار أبی حنیفة وأصحابه، بیروت، عالم الکتب، ط الثانیة، 1405 ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ط الأولی، 1415 ق.

طحاوی، احمد بن محمد، شرح مشکل الآثار، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، مؤسسة الرسالة، ط الأولی، 1415 ق.

طحاوی، احمد بن محمد، شرح معانی الآثار، تحقیق: محمد زهری النجار و محمد سید جاد الحق، المدینة النبویة، عالم الکتب، ط الأولی، 1414 ق.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: احمد قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.

طوسی، محمد بن حسن، العُدة فی أصول الفقه، محمدتقی علاقبندیان، قم، چاپ اول، 1417 ق.

طوفی، سلیمان بن عبدالقوی، شرح مختصر الروضة، تحقیق: عبدالله ترکی، مؤسسة الرسالة، ط الأولی، 1407 ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، چاپ اول، 1412 ق.

علم‌الهدی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ اول، 1405 ق.

عونی، حاتم، المنهج المقترح لفهم المصطلح، الریاض، دارالهجرة، ط الأولی، 1416 ق.

قرافی، احمد بن ادریس، شرح تنقیح الفصول، تحقیق: طه عبدالرؤوف سعد، شرکة الطباعة الفنیة المتحدة، ط الأولی، 1393 ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الحدیث، چاپ اول، 1429 ق.

لطفی، محمدحسین، «بررسی قراءات به لحاظ دارا بودن تواتر»، حسنا، س 3، ش 9، تابستان 90، صص 21-62.

مبارک، محمد بن جمیل، حجیة خبر الآحاد فی العقائد والأحکام، المدینة، مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف، بی‌تا.

محقق کرکی، علی بن حسین، الرسائل، کتابخانه آیةالله مرعشی، قم، دفتر نشر اسلامی، چاپ اول، 1409 ق.

محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ دوم، 1414 ق.

مرداوی، علی بن سلیمان، التحبیر شرح التحریر فی أصول الفقه، تحقیق: عبدالرحمن جبرین وآخرون، الریاض، مکتبة الرشد، ط الأولی، 1421 ق.

مَرْوَزی، محمد بن نصر، السنة، تحقیق: سالم أحمد السلفی، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیة، ط الأولی، 1408 ق.

مَرْوَزی، محمد بن نصر، تعظیم قدر الصلاة، تحقیق: عبدالرحمن عبدالجبار، المدینة المنورة، مکتبة الدار، ط الأولی، 1406 ق.

مسلم بن حجاج، التمییز، تحقیق: محمدمصطفی الأعظمی، مکتبة الکوثر، المربع، ط الثالثة، 1410 ق.

مسئول، عبدالعلی، معجم مصطلحات علم القراءات القرآنیة، القاهره، دارالسلام، ط الاولی، 1428 ق.

مفید، محمد بن محمد، مختصر التذکرة بأصول الفقه، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ق.

مؤدب، سیدرضا و علی‌رضا محمدی‌فر، «بررسی انگاره تواتر قراءات»، قرائت پژوهی، سال 2 ش 2، بهار و تابستان 93، صص 9-40.

نسفی، ابومعین، تبصرة الأدلة فی اصول الدین، تحقیق: حسین آتای، آنقره، 1993 م.

نویری، محمد بن محمد، شرح طیبة النشر، بیروت، دارالکتب العلمیة، ط الاولی، 1424 ق.

هُذَلی، یوسف بن علی، الکامل فی القراءات العشر، تحقیق: جمال الشایب، مؤسسة سما للتوزیع والنشر، ط الأولی، 1428 ق.

Hansu, Hüseyin, “Notes on the Term Mutawātir and its Reception in Ḥadīth Criticism”, Islamic Law and Society 16 (2009), pp 383-408.

Melchert, Christopher, “Ibn Mujahid and the Establishment of Seven Quranic Readings”, Studia Islamica, No. 91, (2000), p. 11.