رهیافت صوفیانه حرالّی اندلسی در نظریه فهم قرآن

علوم قرآن و حدیث

مقاله 9، دوره 50، شماره 2 - شماره پیاپی 101، دی 1397، صفحه 177-197   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v50i2.59007

نویسنده

روح الله محمدعلی نژاد عمران^*

دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

قرآن، مهم‌ترین منبع برای شناخت احکام و معارف اسلامی است؛ اما درباره چگونگی فهم این متن میان صاحب‌نظران اختلاف نظر وجود دارد. چنانکه عرفا با دیدگاهی متفاوت از سایرین، در صدد فهم آن برآمده‌اند. حرالّی اندلسی ، رهیافت و نظریه‌اش را در تبیین آیات قرآن نه «تفسیر» و نه «تأویل»، بلکه با عنوان نظریه «فهم»، مطرح می‌کند که مبتنی بر ارتباط وثیق بین آیات قرآن و اسماء الهی است. وی برای فهم قرآن، قواعدی در نوع خود ویژه وضع کرد و بر این باور است که تفسیر و تأویل هر دو مانع فهم صحیح قرآن هستند. حرالی قوانین تفسیر را در مقابل فهم، به مثابه مرتبه اعیان در برابر اخبار می‌داند. از نگاه حرالی، مراتب نفسانی و معرفتی انسان‌ها منطبق بر اسماء الهی بوده و بر همین اساس درجات فهم انسان‌ها از قرآن نیز به فراخور شأن و مرتبه ایمانی و به تعبیر او سنّ قلبی ایشان متفاوت خواهد بود. به گونه‌ای که باب فهم قرآن تنها در ازاء صیرورت به اسماء الهی به روی بندگان باز می‌شود. در شیوه فهم حرالی، خطابات قرآن بر اساس اسماء و صفات الهی مرتب گردیده و معانی آیات با توجه به اسماء الله تبیین می‌شوند. مقاله پیش رو می‌کوشد این رهیافت را که می‌تواند در ساز و کار و روش فهم مفسرین مؤثر واقع شود، تحلیل نموده و مورد بررسی قرار دهد که هم به لحاظ نظریه پردازی و هم از لحاظ کاربردی، از اهمیت بالایی برخوردار است.

کلیدواژه‌ها

حرالّی؛ فهم قرآن؛ اسماء الهی؛ تفسیر؛ تأویل

مراجع

ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد: آستان قدس رضوی، 1408 ق.

ابونصر سرّاج، عبدالله بن علی، اللّمع فی التصوّف، تحقیق: دکتر عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور، مصر: دار الکتب الحدیثه، 1960 م.

آتش، سلیمان، مکتب تفسیر اشاری، ترجمه: توفیق سبحانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی،1381.

آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: علی عبدالباری عطیّه، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415 ق.

ِبقاعی، ابراهیم بن عمر، نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور، حیدرآباد: مجلس دائرة المعارف العثمانی، 1389 ق.

پاکتچی، احمد و همکار، مدخل «اندلس»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، سید کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1367 .

جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم: انتشارات اسراء، 1385.

حرالّی، علی بن احمد، عروه المفتاح، مغرب: تطوان، 1418 ق.

حرالّی، علی بن احمد ، مفتاح الباب المقفل لفهم القرآن المنزل، مغرب: تطوان، 1418 ق.

حرالّی، علی بن احمد ، نصوص من تفسیره المفقود، مغرب: تطوان، 1418 ق.

خیاطی، محمادی بن عبدالسلام، تراث أبی الحسن الحرالّی المراکشی فی التفسیر، مغرب: تطوان، 1418 ق.

ذهبی، محمدبن احمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت: بشاعواد معروف، 1424 ق.

سیوطی، عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر، طبقات المفسرین، قاهره: وهبه، 1396 ق.

طباطبائی، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفه، 1412 ق.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، به تحقیق: احمد قصیر عاملی، بیروت: دار احیاء تراث العربی، بی‌تا.

طیّب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام، 1378.

عباسی، مهرداد، مدخل «حرالی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1375.

غبرینی، احمدابن ‌احمد، الدرایه فیمن عرف من العلماء فی المائة السابعة ببجایة، الجزائر: رابح بونار، 1389 ق.

غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، لبنان: دارالفکر، بی‌تا.

قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تحقیق: محمد ابراهیم الحفناوی، قاهره: دارالحدیث، 1994 م.

مالک بن انس، الموطّأ، صحّحه و رقّمه و خرّج احادیثه و علّق علیه: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1406 ق.

مراکشی، عباس، الإعلام بمن حل مراکش و أغمات من الأعلام، به کوشش: عبدالوهاب بن منصور، فاس، 1357 ق.

مرزوق، عبدالرحیم، «تفسیر ابی الحسن الحرالی المراکشی نظریه و منهج فی التفسیر الصوفی»، الحیاه الطیبه، شماره 13، 1424 ق، صص 213-240.

مقَّری، احمد بن محمد، نفخ الطّیب، بیروت: چاپ احسان عباس، 1388 ق.

مناوی، محمد عبدالرؤوف‌بن تاج العارفین، الکواکب الدریة فی تراجم السادة الصوفیة (طبقات المناوی الکبری)، بیروت: دار صادر، 1994 م.