پژوهشی در ماهیت «اصل مُحرِز» با تأکید بر دیدگاه‌ محقق نائینی و شهید صدر

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 5، دوره 47، شماره 1 - شماره پیاپی 100، اردیبهشت 1394، صفحه 143-164   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v47i20.27812

نویسندگان

هادی مصباح^{* 1}؛ محمدحسن حائری²؛ مجتبی الهی خراسانی³

¹دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، پردیس بین‌الملل دانشگاه فردوسی مشهد

²استاد دانشگاه فردوسی مشهد

³استادیار دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی

چکیده

گرچه علامه حلی و شیخ انصاری به خصوصیت احراز در برخی از اصول عملیه اشاره کرده‌اند، ولی تنقیح آن از ابتکارات میرزای نائینی بوده است. وی اصول عملیه را به «محرز و غیر محرز» تقسیم می‌کند. «اصل محرز» وظیفه عملی مکلف را با نظر به واقع تعیین می‌کند، مانند: استصحاب، اصل صحت و قاعدة فراغ و تجاوز؛ اما اگر واقع در نظر گرفته نشود «اصل غیرمحرز» نامیده می‌شود، مانند: برائت و تخییر. محقق نائینی در مورد اصول محرزه معتقد است، اصلی که امر مشکوک را به‌منزله واقع قرار می‌دهد، اصل تنزیلی است، مانند: اصالت طهارت و اصالت حلیت و هنگامی که مانند استصحاب، شک و احتمال را به‌منزله یقین قرار می‌دهد، آن اصل، اصل محرز خواهد بود. اشکالات متعددی به نظریة محقق نائینی وارد شده که از جمله آن‌ها اشکالات محقق خوئی و علامه شهید صدر می‌باشد. شهید صدر اصل محرز نائینی را نمی‌پذیرد و این اصطلاح را در معنای دیگری به‌کار می‌برد. او که تمایز میان اصول و حجیت امارات را نیز به تفاوت در ملاک جعل آن‌ها می‌داند، اصل محرز را نیز به همین شکل تفسیر می‌کند. مهم‌ترین ثمرۀ اصل محرز، تقدم آن بر اصل غیر محرز در تعارض است. نگارندگان با بیان تمایز اصول و امارات از دیدگاه نائینی و شهید صدر در پی تبیین ماهیت «اصل مُحرِز» و ثمرۀ آن از منظر این دو اندیشمند اصولی هستند.

کلیدواژه‌ها

اصل مُحرِز؛ اصل تنزیلی؛ اصل عملی؛ اماره

مراجع

ابن منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، بیروت ـ لبنان، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، دار صادر، 1414ق.

 

اسلامی، رضا، بررسی تطبیقی ماهیت حکم ظاهری با تکیه بر آرای شهید صدر، قم، مؤسسه بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، چاپ اول، 1380.

 

انصاری، مرتضی‌بن‌ محمد امین، فرائد الأصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی‏، 1428ق.

 

ایروانی، باقر، الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی، تهران‏، قلم‏، الطبعه الأولی، 2007 م‏.

 

بجنوردی، حسن، منتهی الأصول، تهران چاپ اول، 1380.

 

جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح ـ تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت ـ لبنان، دارالعلم للملایین، 1410ق.

 

حرّ عاملی، محمد‌بن‌ حسن، وسائل‌الشیعة، قم ـ ایران، مؤسسه آل‌البیتع، 1409ق.

 

حسینى شاهرودى، محمود، نتائج الأفکار فی الأصول، قم، چاپ اول، 1385.

 

حکیم، محمد‌تقی، الأصول العامة فی الفقه المقارن، قم، چاپ دوم، 1418ق.

 

حلی، حسین، أصول الفقه، قم، چاپ اول، 1432 ق.

 

خمینی، ‌روح‌الله، تهذیب الأصول، مقرر جعفر سبحانی تبریزی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1423ق.

 

خمینی، ‌روح‌الله ، مناهج الوصول الی علم الاصول، قم، مؤسسة تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی، الطبعه الاولی، 1414ق.

 

خویی، ابوالقاسم، اجود التقریرات، تقریرات درس آیت‌الله میرزا محمدحسین نائینی، قم، چاپ اول، 1352.

 

خویی، ابوالقاسم، مصباح‌الاصول، مقرر محمد سرور واعظ الحسینی البهسودی، قم، مکتبة الداوری، 1417ق.

 

روحانی، محمدحسین، منتقی الأصول، چاپ اول، قم، 1413 ق.

 

سبحانی تبریزی، جعفر، المحصول فی علم الاصول، مقرر سید‌محمود جلالی مازندرانی، قم، مؤسسة الإمام الصادق ع، 1414ق.

 

سبزواری، عبدالاعلی، تهذیب الأصول، موسسة المنار، قم، بی‌تا.

 

سیستانی، علی، الرافد فی علم الأصول، مقرر سیدمنیر سیدعدنان قطیفی، قم، چاپ اول، 1414ق.

 

شهیدی‌پور زنجانی، محمدتقی، الفرق بین الأمارات والاصول، تقریرات اصول 91-92، سایت شخصی http://shahidipoor.ir.

 

صدر، محمدباقر، بحوث فی علم الاصول، مقرر محمود هاشمی شاهرودی، قم، 1405ق.

 

صدر، محمدباقر، دروس فی علم الأصول، الحلقة الثالثة (پانوشت ‏علی‌اکبر حائری)، قم، طبع مجمع الفکر، 1423ق.

 

صدر، محمدباقر، دروس فی علم الاصول، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، 1418ق.

 

صدر، محمدباقر، مباحث الأصول، مقرر سید کاظم حائری، قم، 1408ق.

 

طباطبایى حکیم، محمدسعید، المحکم فی أصول الفقه، قم، چاپ اول، 1414 ق.

 

طباطبایى حکیم، محمدسعید، التنقیح، بیروت، چاپ اول، 1431 ق.

 

عراقی، ضیاء‎ الدین، بدائع الافکار فی الأصول، مقرر هاشم آملی، نجف اشرف، 1370ق.

 

عراقی، ضیاء‎ الدین، مقالات الاصول، تحقیق الشیخ محسن العراقی و السید منذر الحکیم، المحققة الاولی، مجمع الفکر الاسلامی، 1414ق.

 

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، نهایة الوصول الی علم الأصول، قم، چاپ اول، 1425ق.

 

فضلی، عبدالهادی، دروس فی أصول فقه الإمامیة، بیروت ـ لبنان، الغدیر، الطبعة الثانیة، 1427ق.

 

فیروزآبادی، مرتضی، عنایة الأصول، ‌قم، انتشارات فیروزآبادی، 1400ق.

 

فیومی، احمدبن‌ محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم ـ ایران، منشورات دارالرضی، بی‌تا.

 

قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران ـ ایران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، 1412ق.

 

مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول، قم، دفتر نشر الهادی، الطبعة الخامس، 1413ق.

 

مظفر، محمدرضا، أصول الفقه، قم، طبع انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1430ق.

 

مکارم شیرازی، ناصر، انوار الأصول، مقرر احمد قدسی، قم، چاپ دوم، 1428ق.

 

نائینی، محمدحسین، فوائد‌الاصول، مقرر محمد‌علی کاظمی، قم، جامعه مدرسین، 1404ق.

 

هاشمی شاهرودی، محمود، موسوعة الفقه الاسلامی طبقا لمذهب اهل البیتع، قم، موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، 1430ق.