روایات کاتب وحی بودن معاویه در ترازوی نقد

علوم قرآن و حدیث

مقاله 5، دوره 51، شماره 1 - شماره پیاپی 102، مرداد 1398، صفحه 107-132   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v51i1.42012

نویسندگان

سید علی اکبر ربیع نتاج^{* 1}؛ رمضانعلی صمدی²

¹دانشگاه مازندران

²دانشگاه علوم و معارف اسلامی، واحد آمل

چکیده

اینکه افرادی همانند امام علی (ع)، ابی بن کعب، زید بن ثابت و دیگران کاتب وحی بودند را می‌توان از روایات و گزارش‌های تاریخی دریافت، اما همه آن‌ها در یک درجه و رتبه نبوده‌اند، بلکه برخی از ابتدا همراه پیامبر (ص) بوده و تمامی قرآن را نگاشتند، و برخی مقداری از قرآن را و بعضی در اواخر بعثت حضرت رسول (ص) به جمع کاتبان پیوستند؛ اما این‌که فردی همچون معاویه بن ابی‌سفیان نیز از کاتبان وحی باشد، از موضوعات مورد اختلاف این بحث است و نیاز به بررسی بیشتری دارد. برخی کاتب بودن معاویه را پذیرفته و برخی آن را رد کرده‌اند. عده‌ای بر این باورند که معاویه نامه‌های معمولی پیامبر (ص) را می‌نوشته است. در این مقاله دیدگاه‌های مختلف در مورد کاتب وحی بودن معاویه بررسی و روایات آن به شیوه توصیفی- تحلیلی، مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد. نتیجه حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد معاویه از کاتبان وحی نبوده بلکه گاهی نامه‌های اداری پیامبر (ص) را می‌نوشته است.

کلیدواژه‌ها

کاتبان وحی؛ معاویه؛ بررسی سندی و متنی؛ روایات کاتب وحی بودن

مراجع

قرآن کریم.

ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد عبد الکریم النمری، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1418 ق.

ابن ابی حاتم، عبد الرّحمان بن محمّد، الجرح و التعدیل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1271 ق.

ابن اثیر، علی بن محمد، أسد الغابه فی معرفه الصحابه، بیروت، دار الفکر، 1409 ق / 1989 م.

ابن الملقن، عمر بن علی، البدر المنیر فی تخریج الأحادیث والأثار الواقعة فی الشرح الکبیر، الریاض، دارالهجره، چاپ اول، 1425 ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، معانی الأخبار، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، 1403 ق.

ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویه فی نقض کلام الشیعة و القدریة، تحقیق: محمد رشاد سالم، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیه، چاپ اول، ۱۴۰۶ ق.

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، کشف المشکل من حدیث الصحیحین، تحقیق: علی حسین البواب، الریاض، دار الوطن، 1418 ق.

ابن حجر عسقلانی، أحمد بن علی، الإصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، 1412 ق.

ابن حجر عسقلانی، أحمد بن علی ، تقریب التهذیب، محقق: محمدعوامه، سوریه، دارالرشید، چاپ اول، 1406 ق.

ابن حجر عسقلانی، أحمد بن علی ، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دار المعرفة، چاپ دوم، بی‌تا.

ابن حجر عسقلانی، أحمد بن علی، لسان المیزان، المحقق: دائرة المعارف النظامیة، بیروت - لبنان، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1403 ق.

ابن حجر هیثمی، أحمد بن محمد، الصواعق المحرقة علی أهل الرفض والضلال والزندقة، المحقق: عبد الرحمن بن عبد الله الترکی، کامل محمد الخراط، لبنان، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1417 ق.

ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند أحمد بن حنبل، المحقق: السید أبو المعاطی النوری، بیروت، عالم الکتب، 1420 ق.

ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، محقق: إحسان‌ عباس، بیروت، دارصادر، 1968 م.

ابن عبد البر، یوسف بن عبد الله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، 1412 ق.

ابن عدی، عبدالله بن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، تحقیق: یحیی مختار غزاوی، بیروت، دار الفکر، چاپ سوم، 1409 ق.

ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق نشاط غزاوی، دمشق، دارالفکر، 1404 ق.

ابن عماد، عبد الحی بن أحمد، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، محقق: محمود الأرناؤوط، دمشق – بیروت، دار ابن کثیر، چاپ اول، 1406 ق / 1986 م.

ابن قیم جوزیه، محمد بن ابی بکر، بدائع الفوائد، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، چاپ اول، 1416 ق.

ابن قیم جوزیه، محمد بن ابی بکر، جلاء الأفهام فی فضل الصلاة علی محمد خیر الأنام، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، عبد القادر الأرناؤوط، دوم، دارالعروبه، کویت، 1407 ق.

ابن کثیر، إسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، المحقق: علی شیری، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1408 ق.

ابن مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الأمم، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، 1379.

ابن ندیم، محمد بن إسحاق، الفهرست، القاهره، مطبعه الاستقامه، بی‌تا.

ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1408 ق.

ابوریه، محمود، شیخ المضیرة أبو هریره، بیروت، منشورات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، 1413 ق.

ابوسعد الآبی، منصور بن حسین، نثر الدر فی المحاضرات، تحقیق: خالد عبد الغنی، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1424 ق.

امینی، عبدالحسین، الوضاعون وأحادیثهم، محقق: السید رامی یوزبکی، چاپخانه: محمد، مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیة، چاپ اول، 1420 ق.

بغوی، عبد الله بن محمد، الجزء فی مسائل عن الإمام أحمد بن حنبل، تحقیق: أبی عبد الله محمود بن محمد الحداد، الریاض، دار العاصمة، چاپ اول، 1407 ق.

بلاذری، أحمد بن یحیی، فتوح البلدان، تعلیق رضوان محمد رضوان، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1978 م.

بیهقی، أحمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، المحقق: عبد المعطی قلعجی، بیروت، القاهرة، دار الکتب العلمیة، دار الریان للتراث، چاپ أول، 1408 ق.

حافظ مزّی، یوسف بن عبد الرّحمان، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، تحقیق: بشارعواد معروف، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1400 ق، 1980 م.

خویی، ابوالقاسم، بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، ترجمه: هاشم زاده هریسی، وزارت ارشاد، 1385.

خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی‌جا، بی‌نا، چاپ پنجم، 1413 ق.

دلیمی، اکرم عبد خلیفة، جمع القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اوّل، 1427 ق/ 2006 م.

ذهبی، محمّد بن احمد، العبر فی خبر من غبر، تحقیق: تحقیق محمد السعید بسیونی زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1405 ق.

ذهبی، محمّد بن احمد، سیر أعلام النبلاء، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، بیروت، مؤسسة الرساله، چاپ نهم، 1413 ق.

ذهبی، محمّد بن احمد، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق: علی محمد البجاوی، بی‌نا، دار المعرفه، بیروت، 1416 ق.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، محاضرات الأدباء و محاورات الشعرء و البلغاء، تحقیق: عمر الطباع، بیروت، دار القلم، 1420 ق.

رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، سپهر آزادی، 1369.

زرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، ترجمه: محسن آرمین، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اوّل، 1385.

زرکشی، محمد بن عبدالله، شرح الزرکشی علی مختصر الخرقی، تحقیق: عبدالمنعم خلیل إبراهیم، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1423 ق.

زنجانی، ابو عبد الله، تاریخ القرآن، تهران، منظمة الاعلام الاسلامی، 1404 ق.

سیوطی، عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر، اللآلئ المصنوعة فی الأحادیث الموضوعة، بیروت، دارالمعرفة، چاپ دوم، 1395 ق، 1975 م.

شمس الائمه سرخسی، محمدبن احمد، المبسوط، بی‌جا، بی‌نا، 1416 ق.

شوکانی، محمد بن علی، الفوائد المجموعة فی الاحادیث الموضوعة، تحقیق: عبد الرحمن بن یحیی الیمنی، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ دوم، 1392 ق/ 1960 م.

شیرازی، محمدطاهر، الاربعین فی امامه الائمه الطاهرین، محقق: رجایی مهدی، الامیر، بی‌جا، چاپ اول، 1418 ق.

صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1414 ق/ 1993 م.

صیرفی حنبلی، مبارک بن عبدالجبار، الطیوریات من انتخاب الشیخ أبی طاهر السلفی، تحقیق: دسمان یحیی معالی، عباس صخرالحسن، ریاض، اضواب السلف، چاپ اول، 1425 ق.

طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی (ط- القدیمة)، تهران، اسلامیه، چاپ سوم، 1390.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، 1407 ق / 1967 م.

عجلونی، إسماعیل بن محمد، کشف الخفاء ومزیل الالتباس عما اشتهر من الأحادیث علی ألسنة الناس، تحقیق: أحمد القلاش، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ چهارم، 1405 ق.

عرفان، حسن، اعجاز در قرآن کریم، تهران، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، چاپ اول، 1379.

عزام، عبد العزیز، فقه المعاملات، مکتب الرسالة الدولیة للطباعة والکمبیوتر، 1997 م.

عوفی، عوض بن رجاء، الولایة فی النکاح، عمادة البحث العلمی بالجامعة الإسلامیة، المدینة المنورة، چاپ اول، 1423 ق.

عینی، بدرالدین محمود‌بن احمد، عمدة القاری شرح صحیح البخاری، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، تهران، مکتبه الصدر، چاپ دوم، 1415 ق.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403 ق.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق: هاشم رسولی محلاتی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1404 ق.

مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الإشراف، بیروت، بی‌نا، 1968 م.

مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت، دار الجیل، بی‌تا.

مظلومی، رجبعلی، پژوهشی پیرامون آخرین کتاب الهی، تهران، آفاق، چاپ دوم، 1403 ق.

مقری، محمد مصطفی، المشارکة فی جیوش المشرکین ضد المسلمین حرام، تحقیق: علی بن نایف الشحود، چاپ دوم، 1432 ق.

میر محمدی زرندی، ابو الفضل، بحوث فی تاریخ القرآن و علومه، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اوّل، 1420 ق.

نووی، یحیی بن شرف، شرح النووی علی صحیح مسلم، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1392 ق.

هیثمی، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407 ق.