پهنه‌بندی و آمایش شهری بر اساس شاخص‌های کالبدی – فضای (موردمطالعه: شهر ارومیه)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 4، دوره 5، شماره 3 - شماره پیاپی 19، مهر 1395، صفحه 95-113   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geo.v5i3.46269

نویسندگان

علی شماعی^{* 1}؛ نازیلا یعقوب نژاد اصل²؛ خدیجه سعیدی³؛ رقیه امیری³

¹دانشگاه خوارزمی تهران

²دانشگاه محقق اردبیلی

³دانشگاه خوارزمی

چکیده

رشد کالبدی فضایی شهر ارومیه در چند دهه اخیر موجب مسائلی همچون تغییر کاربری زمین، گسترش نامتناسب شهر و مخاطرات زیست‌محیطی شده است. از رویکردهای مطرح در این مورد، پهنه‌بندی و آمایش زمین‌های شهر برای توسعه متعادل شهری است. هدف این پژوهش ارزیابی روند توسعه کالبدی - فضایی شهر ارومیه طی سال‌های 1345 تا 1390 و تعیین پهنه‌های مستعد توسعه کالبدی شهر بر اساس شاخص‌های کالبدی – فضایی است. آمایش شهری بر اساس شاخص‌های کالبدی- فضایی به توسعه متعادل و متوازن شهری کمک می‌کند. این پژوهش بر اساس 10 شاخص مکانی- فضایی شامل: ارتفاع، شیب، وضعیت خاک، کاربری زمین، اقلیم، ژئومورفولوژی، فاصله از روستا، فاصله از شهر، فاصله از راه و فاصله از رودخانه، روند توسعه کالبدی فضایی شهر ارومیه و پهنه‌های مناسب برای توسعه شهر را ارزیابی نموده است. روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی با استفاده از نرم‌افزار Arc GIS و منطق Fuzzy است. یافته‌ها و نتایج حاصله نشان می‌دهد پهنه‌های با تناسب بسیار زیاد برای رشد و توسعه شهر در قسمت‌های غرب و جنوب غربی شهر ارومیه و به‌صورت پراکنده در نواحی جنوب و شمال شرق واقع است. در پهنه‌های ساحلی دریاچه ارومیه و پهنه‌های بلافصل آن شاهد نهشته‌های پادگانه‌ای هستیم که پهنه‌های با تناسب بسیار کم، کم و متوسط هستند. این نواحی ازلحاظ توسعه کالبدی شهر قابلیت اندکی دارند. همچنین نواحی با تناسب کم در قسمت‌های شمال شرق تا جنوب شرق به‌صورت پراکنده نیز مشاهده می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

پهنه‌بندی زمین شهری؛ آمایش شهری؛ شاخص‌های مکانی؛ توسعه کالبدی- فضایی؛ شهر ارومیه

مراجع

امیری، محمدجواد؛ جلالی، سید غلامعلی؛ سلمان ماهینی، عبد الرسول، حسینی، سید محسن و آذری دهکردی، فرود؛ 1388. ارزیابی توان اکولوژیک جنگل‌های حوضه‌های آبخیز دو هزار و سه هزار شمال ایران با استفاده از GIS. مجله محیط‌شناسی. 35(50). 33 – 44.

امیری، محمدجواد؛ عبد الرسول، سکینه؛ جلالی، سید غلامعلی؛ حسینی، سید محسن و آذری دهکردی، فرود؛ 1388. مقایسه روش سیستمی ادغام نقشه‌ها و ترکیب منطق بولین - فازی در ارزیابی توان اکولوژیک جنگل‌های حوضه‌های آبخیز 33 و 34 شمال ایران. مجله علوم محیطی، 7(2)، 109 – 124.

بابائی کفاکی، ساسان؛ 1380. ارزیابی زیست‌محیطی (اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی) جنگل‌های حوزه آبخیز کاظم رود (حوزه 36 جنگل‌های شـمال). رساله دکتری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران، 1 – 200.

باقر زاده، حمید رضا؛ باقر زاده، علی؛ معین راد، حمید؛ 1391. ارزیابی کیفی تناسب اراضی دشت نیشابور برای کشت گندم (Triticum aestivum. L)، ذرت (Zea mays. L) و پنبه (Gossypium herbaceum. L) با استفاده از GIS. مجله بوم‌شناسی کشاورزی، 4(1)، 41 – 51.

بیات، باقر؛ متکان، علی اکبر؛ رحمانی، بیژن؛ عربی، بهناز .(1390. برنامه‌ریزی جامع کاربری اراضی و آمایش سرزمین در حوضه‌های آبریز شهری با استفاده از GIS - مطالعه موردی: حوضه آبریز ماهیدشت. مجله آمایش محیط، 4(13)، 119 – 135.

زارعی، رضا؛ آل شیخ، علی اصغر؛ 1391. مدل سازی توسعه شهری با استفاده از اتوماسیون سلولی و الگوریتم ژنتیک (منطقه موردمطالعه: شهر شیراز). مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 3(11)، 1 – 16.

سازمان هواشناسی کشور، www.irimo.ir

سلمان ماهینی، عبدالرسول؛ ریاضی، برهان؛ نعیمی، بابک؛ بابایی کفاکی، ساسان؛ جوادی لاریجانی، عطیه؛ 1388. ارزیابی توان طبیعت‌گردی شهرستان بهشهر بر مبنای روش ارزیابی چند معیاره با استفاده از GIS. مجله علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، 11(1)، 187 – 198.

شماعی، علی؛ احمد، پوراحمد؛ 1392. بهسازی و نوسازی شهری از دیدگاه علم جغرافیا. انتشارات دانشگاه تهران.

شیعه، اسماعیل؛ 1377. مقدمه‌ای بر مبانی برنامه‌ریزی شهری. انتشارات دانشگاه علم و صنعت تهران.

عباس زادگان، مصطفی؛ رستم یزدی، بهمن؛ 1387. بهره گیری از رشد هوشمندانه و ساماندهی رشد پراکنده شهرها. مجله فناوری و آموزش، 3(1)، 33 – 48.

فرج زاده، منوچهر؛ کرمی، تاج الدین؛ 1383. برنامه‌ریزی کاربری اراضی با استفاده از سنجش‌ازدور و سیستم اطلاعات جغرافیایی (منطقه موردمطالعه: خرم‌آباد). مجله پژوهش‌های جغرافیایی، 36(47)، 81 – 94.

فرید، یدالله؛ 1386. جغرافیا و شهرشناسی. انتشارات دانشگاه تبریز.

فلاح شمسی، سید رشید؛ 1383. ارزیابی اقتصادی کاربری‌های مختلف در حوزه آبخیز کلیبرچای وسطی (ارسباران شمالی) با استفاده از برنامه‌ریزی خطی و سامانه اطلاعات جغرافیایی. رساله دکتری، دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران، 1- 350.

قدیمی، مهدی؛ حسینی، سید محسن؛ پور قاسمی، حمیدرضا؛ مرادی، حمید رضا؛ 1389. مدل‌سازی حفاظتی منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ با استفاده از منطق فازی. مجله علوم محیطی، 8(1)، 85 – 105.

قربانی، رسول؛ پور محمدی، محمد رضا؛ محمود زاده، حسین؛ 1392. رویکرد زیست‌محیطی در مدل‌سازی تغییرات کاربری اراضی محدوده کلان‌شهر تبریز با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای چند زمانه‌ای، ارزیابی چند معیاری و سلول‌های خودکار زنجیره مارکوف (1417-1363). مجله مطالعات شهری، 2(8)، 13 – 30.

محمدی، جهانگرد؛ گیوی، جواد؛ 1380. ارزیابی تناسب اراضی برای گندم آبی در منطقه فلاورجان (اصفهان)، با استفاده از نظریه مجموعه‌های فازی. نشریه علوم آب‌وخاک (علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی)، 5(1)، 103 – 115.

مختاری کشکی، داوود؛ 1389. ارزیابی توانمندی اکو توریستی مکان‌های ژئومورفیکی حوضه آبریز آسیاب خرابه در شمال غرب ایران به روش پرالونگ (Pralong). مجله جغرافیا و توسعه، 8(18)، 27 – 52.

مخدوم مجید؛ 1366. روشی تازه جهت تجزیه‌وتحلیل و جمع‌بندی داده‌ها در فرآیند آمایش سرزمین. مجله منابع طبیعی ایران، 1(41)، 68 – 78.

مخدوم، مجید؛ 1372. تکامل روش ارائه شده در سال 1366 برای تجزیه‌وتحلیل و جمع‌بندی داده‌ها در فرآیند آمایش سرزمین. مجله منابع طبیعی ایران، 3(46)، 109 – 112.

مخدوم، مجید؛ 1376. آمایش سرزمین شش زیر حوضه جنگلی استان فارس. رهنمودی برای برنامه‌ریزی استراتژیک زاگرس. مجله محیط‌شناسی، 19(19)، 41 – 50.

مخدوم، مجید؛ درویش صفت، علی اصغر؛ جعفر زاده، هورفر؛ مخدوم، عبد الرضا؛ 1380. ارزیابی و برنامه‌ریزی محیط‌زیست با سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی. انتشارات دانشگاه تهران.

میرکتولی، جعفر؛ کنعانی، محمد رضا؛ 1390. ارزیابی توان اکولوژیک کاربری توسعه شهری با مدل تصمیم‌گیری چندمعیاری MCDM و GIS (مطالعه موردی: شهرستان ساری، استان مازندران). مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی (پژوهش‌های جغرافیایی)، 43(77)، 75 – 88..

نجفی فر، علی؛ 1390. نقش آمایش سرزمین در مدیریت بهینه جنگل‌های زاگرس (مطالعه موردی: حوضه سراب دره شهر، استان ایلام). مجله تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، 19(4)، 510 – 522.

نظریان، اصغر؛ ضیائیان، پرویز؛ عبدالهی، علی اصغر؛ 1384. آشکارسازی مکان‌های بهینه جهت توسعه فیزیکی آتی شهر کنگان با استفاده از مدل منطق بولین و تکنیک‌های GIS و RS. نهمین همایش انجمن زمین‌شناسی ایران، تهران، ایران. 5 – 18.

نوحه گر، احمد؛ حسین زاده، محمد مهدی؛ پیراسته، اسما؛ 1388. ارزیابی قابلیت‌های طبیعت‌گردی جزیره قشم با بهره‌گیری از مدل مدیریت استراتژی SWOT. مجله جغرافیا و توسعه، 7(15)، 151 – 172.

Bullard, R. D., Johnson, G.S., & Torres, A. O. (2003).Atlanta mega sprawl. Clark Atlanta University.U.S. State of Georgia: The Environmental Justice Resource Center.

Chang, N. B., Parvathinathan, G., & Breeden, J. B. (2008). Combing GIS with fuzzy multicriteria decision making for land fill siting inafast-growing urban region. Journal of Environmental Management, 1(87), 139 - 153.

Davidson, D. A., Tehocharopoulos, S. P., &Jbloksma, R. (1994). A land evaluation project in Greece using GIS and based on Boolean and fuzzy set methodologies. Journal of  Geographical Information Systems, 8(4), 369-889.

Devana, A., M., &Yamaguchib, Y. (2009).Landuse and land cover change in Dhaka, Bangladesh: Using remote sensing to promote sustainable urbanization. Journal of Applied Geography, 29(3), 390-401.

Dixon, B. (2005). Ground water vulnerability mapping: A GIS and fuzzy rule based integrated tool. Journal of Applied Geography, 4(25), 327-347.

Eastman, J. R. (2006). IDRISI Andes tutorial. Worcester, MA: Clark University.

Eastman, J., Weigen, J., Peter, A., &Kwaku, K. (1995).Raster procedure for multicriteria multi objective decisions. Journal of Photogram Metric Engineering &Remote Sensing, 61(5), 539-547.

Foroutan, E., & Delavar, M.R. (2012).Urban growth modeling using fuzzy logic.ASPRS2012 Annual Conference, 19-23 March 2012 (pp. 1-10). , .Sacramento, Cardinal Systems Esri. .

Kumar, K., & Lesslie, A. (2008).Geomorphological mapping planning and development- A case for Korba City, Chhattisgarh. Journal of Research Communication, 97(15), 12-25.

LotfiZadeh, A. (1965). Fuzzy sets. Journal of Information and Control, 8(1), 338-353.

May, M. E., Dlala, M., &Chenini, I. (2010). Urban geological mapping: Geotechnical data analysis for rational development planning. Journal of Engineering Geology, 1(116), 129-138.

McBratney, A. B., & Odeh I. O. A. (1997). Application of fuzzy sets in soil sciences: Fuzzy logic, measurements and fuzzy classifications. Journal of Geoderma, 77(1), 85–113.

Mez’osi, G., Blanka, V., Bata, T., Kovacs, F., & Meyer, B. (2015).Estimation of regional differences in wind erosion sensitivity in Hungary. Journal of Natural Hazards and Earth System Science, 1(15), 97- 107.

Ronld, W. T. (1973). Focus on environmental geology. Oxford: Oxford University Press.

Sui, Z. D. (1992). A fuzzy GIS modeling approach for urban land evaluation computers. Journal of Environment and Urban System, 16(2), 101-115.

Sukoop, H., Numata, M., &Huber, A.(1995). Urban ecology as basis of urban planning. The University of Chicago Press Books. Chicago. State of Illinois: Chicago Distribution Center