ماهیت احکام امضائی

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 47، شماره 3 - شماره پیاپی 102، آذر 1394، صفحه 109-129   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v47i22.40065

نویسنده

مسعود فیاضی^*

عضو هیئت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

احکام امضائی بخش عمده‌ای از احکام شرعی هستند که پیش از آمدن تشریع الهی در بین عرف عقلا در جریان بوده‌اند و بدون هیچ اصلاحی یا با اصلاحات اندکی مورد تائید شارع قرار گرفته و وارد دستگاه قانونی شرع شده‌اند. برخی نواعتزالیان در خصوص این احکام معتقدند؛ به دلیل اینکه این احکام مربوط به عرف زمان تشریع است، با از بین رفتن آن عرف، این احکام نیز از بین رفته‌اند. در مواردی که عرف از عناصر قوام بخش به موضوعات احکام امضائیه است، حق با ایشان است، اما در حالت عادی، عرف ظرف تحقق حکم است نه عنصر قوام بخش به آن و عنصر قوام بخش بودن نیازمند دلیل است. در مواردی نیز که عرف ظرف احکام است- که در اغلب موارد احکام امضایی این‌گونه است- تغییر حکم وقتی تابع تغییر عرف خواهد بود که در فرایند امضاء، شارع هیچ گونه اعتباری نکند و تنها از سیره عقلا اِخبار نماید. در این مقاله اثبات خواهد شد که ماهیت امضاء در احکام امضایی عبارت از اعتبار شارع است. زیرا در فرایند امضاء، حکمی همانند حکم عقلا از سوی شارع اعتبار می‌شود و به همین دلیل با از بین رفتن عرف، حکم اعتبار شده از بین نمی‌رود.

کلیدواژه‌ها

حکم امضائی؛ سیره عقلائیه؛ سیره عقلایی؛ عرف؛ حکم مماثل

مراجع

قرآن کریم

 

آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، درر الفوائد فی الحاشیة علی الفرائد، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1410 ق.

 

آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، کفایة الاصول، قم، موسسه ال البیت (ع)، چاپ اول، 1409 ق.

 

ابن طاوس، علی بن موسی، أجوبة مسائل و رسائل فی مختلف فنون المعرفة، قم، دلیل ما، همراه کتاب «رسالة المواسعة و المضایقة» تألیف سید ابن طاووس در یک جلد، چاپ اول، 1429 ق.

 

ابن فهد حلی، احمد بن محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1407 ق.

 

ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم، الکافی فی الفقه، اصفهان، کتابخانه عمومی امام امیر المؤمنین علیه السلام، چاپ اول، 1403 ق.

 

اصفهانی، محمد حسین، حاشیة کتاب المکاسب، عباس محمد آل سباع قطیفی، قم، چاپ اول، پایه دانش، 1425 ق.

 

اصفهانی، محمد حسین، نهایة الدرایه فی شرح الکفایه، قم، انتشارات سید الشهدا (ع)، 1374 .

 

اعرجی، عبد المطلب بن محمد، کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1416 ق.

 

ج‍ع‍ف‍ری ل‍ن‍گ‍رودی، م‍ح‍م‍دج‍ع‍ف‍ر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، کتابخانه گنج دانش، چاپ اول، 1378 .

 

جمعی از محققان، مجله حوزه و دانشگاه، شماره 6، قم، زیتون، بهار، چاپ اول، 1375 .

 

جمعی از نویسندگان زیر نظر سیدمحمود هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، چاپ اول، 1426 ق

 

جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیه، کویت، وزارت اوقاف و شئون اسلامی، چاپ پنچم، 1424 ق.

 

جمعی از نویسندگان، مجلة فقه أهل البیت علیهم السلام (بالعربیه)، ش 26، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، ص 160.

 

حداد عادل، غلامعلی (زیر نظر)‌، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، چاپ اول، 1375 .

 

حکمت نیا، محمود، فلسفه حقوق خانواده، تهران، روابط عمومی شورای فرهنگی اجتماعی زنان، چاپ اول، 1386.

 

حکمت نیا، محمود، فلسفه نظام حقوق زن، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، 1390 .

 

حکیم، محمد تقی، الاصول العامة للفقه المقارن، قم، مجمع جهانی اهل بیت (ع)، چاپ دوم، 1418 ق.

 

خمینی، روح الله، الرسائل، قم، موسسه اسماعیلیان، چاپ سوم، 1410 ق.

 

خمینی، روح الله، انوار الهدایه، تهران، موسسه تنظیم نشر و آثار امام خمینی، چاپ اول، 1413 ق.

 

خمینی، روح الله، تهذیب‌ الأصول، قم، اسماعیلیان، 1382 ق.

 

خمینی، روح الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره، چاپ اول، بی‌تا.

 

خویی، ابوالقاسم، دراسات فی علم الاصول، قم، موسسه دائره المعارف فقه اسلامی، چاپ اول، 1419 ق.

 

خویی، ابوالقاسم ، محاضرات فی الاصول، محمد اسحاق فیاض، قم، انصاریان، چاپ چهارم، 1417 ق.

 

روحانی، محمد حسین، منتقی الاصول، عبدالصاحب حکیم، بی‌جا، چاپخانه امیر، چاپ اول، 1413 ق.

 

سروش، عبدالکریم، اخلاق خدایان، تهران، طرح نو، چاپ سوم، 1380 .

 

سروش، عبدالکریم ، بسط تجربه نبوی، تهران، موسسه فرهنگی صراط، چاپ اول، 1378 .

 

سعدی، ابو جیب، القاموس الفقهی لغة و اصطلاحا، دمشق، دار الفکر، چاپ دوم، 1408 ق.

 

صدر، محمد باقر، المعالم الجدیده، تهران، کتاب فروشی النجاح، چاپ دوم، 1395 ق.

 

صدر، محمد باقر، دروس فی علم الاصول، بیروت، دارالمنتظر، چاپ اول، 1405 ق.

 

صدر، محمد باقر، مباحث الاصول، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1408 ق.

 

صدر، محمد باقر، بحوث ‌فی‌ علم ‌الأصول، سید محمود هاشمی شاهرودی، قم، موسسه دائره المعارف الاسلامی، چاپ سوم، 1417 ق.

 

عاملی، یاسین عیسی، الاصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیة، بیروت، دار البلاغة للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول، 1413 ق.

 

عرب صالحی، محمد، «ذاتی و عرضی دین»، مجله معرفت کلامی، شماره دوم، ص 2، 1390 ش.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1420 ق.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، چاپ اول، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، بی‌تا.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1413 ق.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، کشف المراد شرح تجرید الاعتقاد، ترجمه ابوالحسن شعرانی، تهران، انتشارات اسلامیه، 1362 .

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی احکام الشریعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1413 ق.

 

علم‌الهدی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، قم، دار القرآن الکریم، چاپ اول، 1405 ق.

 

علیدوست، ابوالقاسم، فقه و عرف، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، 1384 .

 

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1404 ق.

 

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، چاپ اول، 1429 ق.

 

فیض الاسلام، سید علی نقی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، تهران، فقیه، 1378.

 

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، بی‌جا، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1388 ق.

 

مجتهد شبستری، محمد، ایمان و آزادی، تهران، طرح نو، چاپ اول، 1376 .

 

مظفر، محمدرضا، أصول ‌الفقه، قم، اسماعیلیان، چاپ پنجم، 1375 .

 

ملکیان، مصطفی، راهی به رهایی، تهران، نشر نگاه معاصر، چاپ اول، 1380 .

 

نائینی، محمد حسین، اجود التقریرات، قم، انتشارات مصطفوی، چاپ دوم، 1368 .

 

نائینی، محمد حسین، فوائد الاصول، محمد علی کاظمی خراسانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، 1417 ق.