نمادشناسی حیوانات در امثال قرآن

علوم قرآن و حدیث

مقاله 10، دوره 51، شماره 2 - شماره پیاپی 103، آذر 1398، صفحه 193-216   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v51i2.67112

نویسندگان

طاهره قلی پور زیبد¹؛ محمد شایگان مهر^{* 2}؛ محمد جعفری¹

¹دانشگاه آزاد اسلامی واحد کاشمر

²دانشگاه آزاد اسلامی- واحد کاشمر

چکیده

امثال قرآن، بزرگ‌ترین و شکوهمندترین علوم قرآنی است. ویژگی‌های نماد حیوانات در امثال قرآن عبارت‌اند از: 1. از بُعد محتوایی، نمادها واقعی‌اند نه خرافی و اساطیری 2. از بُعد سبکی، بر پایه تشبیه استوار است.3. از بُعد ادبی و هنری، تصاویرزنده، پویا و از بدعت و نوآوری نامعقول مبرا هستند. 4 . از بُعد ادراکی، قابل درک برای همگان و تجسیم جهت درک معقولات به‌وسیله محسوسات صورت گرفته تا معنای در ذهن ماندگارشود. 5. از بُعد روان‌شناسی متناسب علاقه و ارضاء کننده تعلقات روانی بشر امروزی است. در این پژوهش، نماد هشت حیوان در دو گروه چهارپایان و حشرات بررسی شد. داستان حیوانات همراه انبیاء، به‌دلیل نقش تربیتی، تاکنون سینه به سینه بازگو شده است. بقا و جاودانگی از این نوع امثال استنباط می‌شود. در بررسی نماد حیوانات برخی دارای بار مثبت، مؤثر در تربیت و مشوّق به هدایت است و برخی دیگر، دارای بار منفی که سبب تنبّه و مذمّت انسان از اعمالی مانند: کفر و شرک ... است.

کلیدواژه‌ها

قرآن؛ امثال؛ نماد؛ حیوانات؛ بار مثبت و منفی

مراجع

ابن رشیق، حسن بن رشیق، العمده، تحقیق عبد الحمید محمد، بیروت، دارالجیل، 1988 م.

ابن عربی، محمد بن علی، فتوحات المکیه، بیروت، دار الاحیاء الاتراث العربی، 1998 م.

ابن‌ابی‌الاصبع، عبدالعظیم بن عبدالواحد، بدیع القرآن، مترجم علی میرلوحی، مشهد، آستان قدس، 1368.

ابن‌ناقیا، عبدالله بن محمد، الجمان فی تشبیهات القرآن، مترجم علی میرلوحی، آستان قدس، مشهد، چاپ اول، 1374.

باقلانی، محمدبن طیب، ذخائرالعرب و اعجاز القرآن، ت. احمدصقر، مصر، دارالمعارف، 1963 م.

تقوی، محمد، حکایت حیوانات تا قرن دهم، ایران، روزنه، چاپ اول، 1376.

توفیق، ابوعلی، الامثال العربیه و العصر الجاهلی، بیروت، دارالنفائس، الطبعه الاولی، 1988 م.

ثواقب، جهانبخش، تشبیهات و تمثیلات قرآن، قم، نشرحبیب، 1389.

جربوع، عبدالله، الامثال القرآن القیاسیه، مدینه، جامعه الاسلامیه، الطبعه الثانیه، 1428 ق.

خان‌محمد، عبدالحمید، الاساطیر العربیه قبل الاسلام، القاهره، مکتبه الثقافة الدینیة، الطبعه الاولی، 1426 ق.

درویش، محی الدین، اعراب القرآن الکریم و بیانه، دمشق، سوریه، دارالیمامه، 1471 ق.

دمیری، محمد بن موسی، حیاة الحیوان الکبری، حواشی احمدحسن بسج، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424 ق.

راغب احمد، عبدالسلام، کارکرد تصویر هنری در قرآن کریم، مترجم سید حسین سیدی، تهران، سخن، 1387.

رضایی، محمدعلی و علم الهدی، سیدعلی، ناصر محمدی ومریم شریف‌پور، «علامه طباطبایی و زبان نمادین و انشایی در قرآن»، دوفصلنامه علمی پژوهشی تفسیر و زبان قرآن، س 2، ش 2، ص 95-114،1393

رضایی، محمدعلی، «قرآن و زبان نمادین»، مجله آموزه‌های قرآنی، ش ۱۲، ص 3-22، 1389.

رضوی، محمد، فرهنگ امثال القرآن و معادل‌های آن در فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، 1383.

الزحیلی، وهبه، التفسیر المنیر للزحیلی، دمشق، دارالفکر، 1411 ق.

زرزور، عدنان، المختصر فی التفسیر القرآن لابن صمادح التجینی، بیروت، موسسه الرساله، 1979 م.

زمخشری، محمود بن عمر، کشاف، مترجم مسعود انصاری، تهران، ققنوس، 1389.

سبحانی تبریزی، جعفر، الامثال فی القرآن الکریم، قم، موسسه امام صادق (ع)، 1373.

سعیدی روشن، محمد باقر، تحلیل زبان قرآن و روان‌شناسی فهم آن، پژوهشگاه فرهنگ واندیشة حوزه، قم، ۱۳۸۳.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، قم، منشورات الرضی، 1367.

شواذفی، محمدبن صلاح، التبیان‌ فی الامثال القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1434 ق.

شوالیه، ژان وگربران، آل، فرهنگ نمادها، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، تهران، جیحون، 1385 / 1387 / 1388.

طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، مترجم محمد باقر موسوی، قم، 1367.

طبری، محمدبن جریر، جامع البیان، ت.شاکر، دمشق، دارالفکر، 1430 ق.

طوسی، محمدبن‌ حسن، التبیان فی ‌تفسیر القرآن، قم، موسسه نشراسلامی حوزه، 1413 ق.

عاشور، عبدالطیف، موسوعه الطیر و الحیوان فی الحدیث النبوی، قاهره، مکتبه القرآن، 2000 م.

عبدالقادر جیلانی، عبدالقادر بن ابی صلاح، تفسیر الجیلانی، بیروت، دارالکتب ‌العلمیه، 2009 م.

عتیق، عبدالعزیز، علم ‌البدیع، دارالنهضه بیروت، ‌العربیه، 1974 م.

عشتار، داوود محمد، اشاره جمالیه فی المثل القران، دمشق، منشورات اتحاد الکتاب العرب، 2005 م.، قابل دسترسی در سایت، www.awu-dam.org

غزالی، محمد‌بن محمد، جواهر القرآن، کوشش سیدحسین خدیوجم، تهران، بنیاد علوم اسلامی، چاپ دوم، 1360.

قاسمی، محمدحمید، تمثیلات قرآن، قم، سازمان اوقاف و امور خیریه اسوه، 1382.

قرطبی، محمدبن ‌احمد، جامع لاحکام ‌القرآن، ت. البردونی، تهران، ناصرخسرو، 1368.

قطامش، عبدالمجید، الامثال العربیه، دمشق، دارالفکر، چاپ اول، 1988 م.

قطب، سید، التصویر الفنی فی القرآن، بیروت، دارالشروق، 1415 ق.

قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت، داراحیاء التراث ‌العربی، 1917 م.

کاسیرر، ارنست، زبان و اسطوره، ترجمه محسن سحابی، تهران، نشر نقره، 1361.

کوّاز، محمد کریم، سبک شناسی اعجاز بلاغی قرآن، مترجم حسین سیدی، تهران، سخن، 1386.

مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی، بحار الانوار، ایران، اسلامیه، 1393.

المطعنی، عبدالعظیم، خصایص التعبیر القرآنی و سماته البلاغیه، قاهره، مکتبه وهبه، 1413 ق. قابل دسترسی در سایت کتابخانه فقاهت.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دار کتب الاسلامیه، 1380.

مکارم شیرازی، ناصر، مختصر الامثال فی تفسیر کتاب‌الله‌ المنزل، اعداد علی بابایی، بیروت، دار جوادالائمه، 1421 ق.

ممتحن، مهدی و قربانی، فاطمه، «نماد عنکبوت و زنبور عسل در قرآن و مثنوی»، فصلنامه مطالعات قرآنی، ش. 17، صص 157-172، 1393.

موسوی مقدم، سید رمضان، حیوانات در قرآن کریم، تهران، آوینا، 1391.

میدانی، ابوالفضل، فرائد الادب، اهتمام و ترجمه امیرشاهد، اصفهان، جهاد دانشگاهی، 1379.

ونزبرو، جان و ریپین اندرو و دیگران، مجموعه مقالات زبان قرآن و تفسیر قرآن، مترجم مرتضی کریمی‌نیا، تهران، هرمس، 1391.

یاسوف، احمد، زیباشناسی واژگان قرآن، مترجم سید حسین سیدی، سخن، تهران، 1388. ردیف‌های 13، 19، 23، 24، 30، 31، 32، 33، 37، 44 از سایت کتابخانه فقاهت.