پژوهشی فقهی و حقوقی در سوگند نفی علم

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 6، دوره 47، شماره 4 - شماره پیاپی 103، بهمن 1394، صفحه 179-198   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v47i23.33363

نویسندگان

دکتر همایون مافی^{* 1}؛ رضا رضایی مقدم²

¹دانشیار دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری

²کارشناس ارشد حقوق خصوصی، دانشگاه مازندران

چکیده

از جمله موضوعات مورد بحث در کتب فقهی، موضوع سوگند نفی علم است که از فروع تقسیمات سوگند بر مبنای موضوع است. قطع نظر از اصالت سوگند نفی علم، در تبیین احکام این نوع سوگند اختلاف نظر شدیدی در فقه به چشم می‌خورد که معدود نظرات حقوقدانان را نیز در این زمینه تحت تأثیر قرار داده است. در مواردی که موضوع دعوا، امری منتسب به دیگران و یا از جمله اوصاف خارجی باشد که اطلاع از آن برای نوع مردم دشوار است، مدعی در صورت عدم دسترسی به بیّنه، هنگامی می‌تواند مدعی‌علیه را در معرض سوگند قرار دهد که نسبت به او ادعای علم نموده باشد. مدعی علیه نیز با ادای سوگند بر نفی علم از ادای سوگند بتی بر نفی حق مدعی معاف خواهد گردید؛ بنابراین، می‌توان گفت که سوگند نفی علم اصولاً ماهیتی پاسخ‌گونه دارد که از جانب مدعی‌علیه در جواب ادعای علم ادا می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

سوگند؛ نفی علم؛ مدعی‌علیه

مراجع

احسائی، احمد بن زین‌الدین، الأقطاب الفقهیة علی مذهب الإمامیة - درر اللآلی العمادیة فی الأحادیث الفقهیة، در یک مجلد، قم، انتشارات کتابخانه‌ی آیت الله مرعشی نجفی قدس سره، چاپ اول، 1410 ‌ق.

اسماعیل‌پور قمشه‌ای، محمدعلی، البراهین الواضحات - دراسات فی القضاء، بی‌نا، چاپ اول، بی‌تا.

آشتیانی، محمد حسن بن جعفر، کتاب القضاء، قم، انتشارات زهیر – کنگره‌ی علامه آشتیانی قدس سره، چاپ اول، 1425 ‌ق.

شیة کتاب المکاسب، قم، انتشارات أنوارالهدی، چاپ اول، 1418 ‌ق.

امامی، حسن، حقوق مدنی، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ دوازدهم، 1387.

انصاری، مرتضی بن محمد امین، القضاء و الشهادات، در یک مجلد، قم، نشر کنگره‌ی جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، 1415 ‌ق.

بهجت، محمدتقی، جامع المسائل، قم، انتشارات شفق، چاپ اول، 1384.

تبریزی، جواد بن علی، أسس القضاء و الشهادة، در یک مجلد، قم، نشر دفتر مؤلف، چاپ اول، بی‌تا.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر، دانشنامه‌ حقوقی، تهران، مؤسسه‌ انتشارات امیر کبیر، چاپ دوم، 1356.

حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه‌ی آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1409 ‌ق.

حسینی شیرازی، محمد، إیصال الطالب إلی المکاسب، تهران، منشورات اعلمی، چاپ اول، بی‌تا.

حسینی مراغی، عبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیة، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چاپ اول، 1417 ق.

خمینی، روح‌الله، تحریرالوسیلة، قم، مؤسسه‌ی اسماعیلیان، چاپ سوم، 1408 ‌ق.

رشتی، حبیب‌الله بن محمدعلی، کتاب القضاء، قم، نشر دارالقرآن الکریم، چاپ اول، 1401 ق.

روحانی، محمدصادق، فقه الصادق علیه السلام، قم، نشر دارالکتاب –مدرسه‌ی امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1412 ‌ق.

سبحانی، جعفر، نظام القضاء و الشهادة فی الشریعة الإسلامیة الغراء، قم، مؤسسه‌ی امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1418 ‌ق.

شمس، عبدالله، آئین دادرسی مدنی، تهران، انتشارات دراک، چاپ هشتم، 1386.

شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، قم، کتابفروشی مفید، چاپ اول، بی‌تا.

صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام، بیروت، دارالإحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404 ق.

طباطبائی کربلایی، علی بن محمدعلی، الشرح الصغیر فی شرح المختصر النافع (حدیقة المؤمنین)، قم، انتشارات کتابخانه‌ی آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1409 ق.

طباطبائی کربلایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلایل، قم، مؤسسه‌ی آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1418 ق.

طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چاپ اول، 1407 ‌ق.

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة (ط – القدیمة)، بیروت، دار الإحیاء التراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.

عراقی، ضیاءالدین، حاشیة المکاسب (تقریرات نجم‌آبادی)، در یک مجلد، قم، انتشارات غفور، چاپ اول، 1421 ‌ق.

علامه حائری، علی، علم قاضی در دادرسی‌های حقوقی و کیفری، در یک مجلد، گیلان، انتشارات خاقانی با همکاری نشر تابان، چاپ اول، 1378.

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، نضد القواعد الفقهیة علی مذهب الإمامیة، در یک مجلد، قم، انتشارات کتابخانه‌ی آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1403 ق.

قطان حلی، محمد بن شجاع، معالم الدین فی فقه آل یاسین، قم، مؤسسه‌ی امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1424 ‌ق.

کاتوزیان، ناصر، اثبات و دلیل اثبات، تهران، نشر میزان، چاپ سوم، 1385.

کاشف الغطاء، حسن بن جعفر، أنوار الفقاهة – کتاب القضاء، در یک مجلد، نجف اشرف، مؤسسه‌ی کاشف الغطاء، چاپ اول، 1422 ‌ق.

گلپایگانی، محمدرضا، کتاب القضاء، قم، نشر دارالقرآن الکریم، چاپ اول، 1413 ‌ق.

محقق حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، قم، مؤسسة المطبوعات الدینیة، چاپ ششم، 1418 ق.

محقّق داماد، مصطفی، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ دوازدهم، 1406 ‌ق.

محقق سبزواری، محمدباقر بن محمدمؤمن، کفایة الأحکام، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چاپ اول، 1423 ق.

مدنی کاشانی، آقا رضا، تعلیقة شریفة علی بحث الخیارات والشروط من کتاب المتاجر للشیخ، در یک مجلد، قم، مکتبة آیة الله المدنی الکاشانی، چاپ اول، 1409 ‌ق.

مدنی، جلال‌الدین، ادله‌ی اثبات دعوی، در یک مجلد، تهران، انتشارات پایدار، چاپ پنجم، 1379.

مغنیه، محمدجواد، فقه الإمام الصادق علیه السلام، قم، مؤسسه‌ی انصاریان، چاپ دوم، 1421 ‌ق.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چاپ اول، 1403 ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، رسائل المیرزا القمی، دفتر تبلیغات اسلامی شعبه‌ی خراسان، چاپ اول، 1427 ق.

نراقی، مولی احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، مؤسسه‌ی آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1415 ق.

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، تکملة العروة الوثقی، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، 1414 ق.

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، حاشیة المکاسب، قم، مؤسسه‌ی اسماعیلیان، چاپ دوم، 1421 ‌ق.

جوادی آملی، عبدالله، تقریرات درس خارج فقه، مبحث بیع، 16/11/1390، 17/11/1390 و 13/12/1390.

فاضل موحدی لنکرانی، محمد، تقریرات درس خارج فقه، بحث عدم لزوم ادای سوگند استظهاری، 21/11/1376، بحث فروع ادعای علیه میت، 4/12/1376، بحث پاسخ «لاأدری»، 23/12/1376 و 24/12/1376، بحث شهادت به استناد امارات و اصول شرعیه، جلسه‌ی چهلم، 1378.