بازشناسی قنات، راهگشای توسعه پایدار در "تمدن کاریزی"، مطالعه موردی: قنات زارچ، استان یزد

فصلنامه آب و توسعه پایدار

مقاله 16، دوره 5، شماره 1 - شماره پیاپی 10، شهریور 1397، صفحه 123-132   

نوع مقاله: مقاله علمی- ترویجی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jwsd.v5i1.63168

نویسندگان

خدیجه بوزرجمهری^{* 1}؛ سیده سمیه خاتمی²

¹دانشگاه فردوسی مشهد

²فردوسی مشهد

چکیده

در سرزمین‌های خشک که حیات و بقای کشاورزی به آب و آبیاری وابسته است، کمبود آب از مهمترین انگیزه‌ ابداعات و نوآوری‌های فراوان از جمله حفر قنات بوده ‌است که نقشی انکارناپذیر در حفظ و گسترش تمدن در فلات ایران داشته ‌است. آنچه امروزه توسعه پایدار می‌نامند، نیاکان ما در عمل درک کرده و به کار بسته بودند. آنها نظامی برای بهره‌برداری پایدار از منابع آب و خاک این مناطق ایجاد کرده‌اند که می‌تواند سرمشق مناسبی برای حل بحران‌های اخیر باشد. این تحقیق درصدد پاسخگویی به این پرسش است که چگونه و تحت چه شرایطی قنات توانسته ‌است سازگاری انسان با طبیعت و تعادل پایدار را سبب شود؟ بدین منظور و با توجه به ماهیت پژوهش از روش تحقیق کیفی تحلیل محتوا و نرم افزار Maxqda استفاده شده ‌است. محدوده مورد مطالعه قنات زارچ است که در پهنه وسیعی از استان یزد واقع شده‌ است. جامعه مورد مطالعه شامل 16 نفر از خبرگان قنات و مقنیان هستند که اطلاعات آنان تجزیه و تحلیل شده است. نتایج حاکی از آن است که همه ابعاد دانش بومی قنات‏شناسیِ آنان متأثر از ویژگی‌های طبیعی و جهت دستیابی به اهداف اقتصادی شکل گرفته است و در این مسیر نظامی اجتماعی پایه‏ ریزی شده که نشانگر وجود نظام برنامه‌ریزی محلی در راستای توسعه پایدار می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

دانش بومی؛ مقنّی؛ تمدن کاریزی؛ تحلیل محتوا

مراجع

ابی‌زاده، ا. 1389. نگرشی بر قنات با محوریت آموزش و احیاء فناوری بومی، فرهنگ و معماری ایرانی. آرمانشهر، 5: 1-22.

اولیویه، گ.آ. 1371. سفرنامه اولیویه، تاریخ اجتماعی، اقتصادی ایران در دوران آغازین عصر قاجار. ترجمه: محمدطاهر میرزا. امیرکبیر، تهران.

بایندر، ه. 1370. سفرنامه هنری بایندر. ترجمه: کرامت الله افسر. فرهنگسرا، تهران.

باقری، پ. 1379. بررسی ابعاد تاریخی، فرهنگی قنات در ایران. مجموعه مقالات قنات، ج1. شرکت سهامی آب منطقه یزد، ایران.

بصیرپور، ع. و موسوی، ف. 1374. مسائل بهره‌برداری از رودخانه ‏های فصلی در تغذیه مصنوعی آب‏های زیرزمینی. مجموعه مقالات کنفرانس منطقه‌ای مدیریت منابع آب. اصفهان، ایران. (315-327)

عباسی، ف. بهراملو، ر. ذوالفقاران، ا. نادری، ن. 1392. بررسی مسائل فنی و بهره‌برداری از قنوات مهم کشور. تحقیقات آب و خاک ایران، 44(4): 329-328.

بوستانی، آ. و انصاری، ح. 1392. بررسی مشکلات موجود نظارت عالیه و کارگاهی احیاء قنوات روستایی. فصلنامه نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی، 11(42): 41-45.

بنجامین، س.گ. 1363. ایران و ایرانیان، عصر ناصرالدین شاه. ترجمه: محمدحسین کردبچه. جاویدان، تهران.

پولاک، ی.ا. 1368. سفرنامه پولاک، ایران و ایرانیان. ترجمه: کیکاووس جهانداری. خوارزمی، تهران.

پاپلی یزدی، م.ح. و لباف خانیکی، م. 1377. واحد تقسیم آب در نظام‌های آبیاری سنتی. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 49و50: 47-73.

پاپلی یزدی، م.ح. 1379. نقش قنات در شکل‌گیری تمدن‌ها، پایداری فرهنگ و «تمدن کاریزی». مقالات، جلد دوم. همایش بین‌المللی قنات. تهران، ایران.

جمعه‏ پور، م. و میرلطفی، م.ر. 1389. نقش دانش بومی و کارکرد نظام سنتی مدیریت مشارکتی منابع آب در معیشت پایدار روستایی. فصلنامه علوم اجتماعی، 56: 1-34.

خاموشی، ع. 1372. قنات و تکنولوژی مدرن. مجموعه مقالات کارگاه منطقه ‏ای آب‏شناسی و منابع آبی در مناطق خشک و نیمه خشک. مرکز تحقیقات آب وزارت نیرو، تهران، ایران (30-38).

سرزعیم، م.ص. و میراب ‏زاده اردکانی، م. 1374. نقش طرح ‏های تغذیه مصنوعی آب‏های زیرزمینی در توسعه پایدار منابع آب. مجموعه مقالات کنفرانس منطقه‏ ای مدیریت منابع آب، اصفهان، ایران (133-145).

سمسار یزدی، ع.ا. 1389. تدوین تجربیات خبرگان قنات. انتشارات شرکت مدیریت منابع آب ایران، چاپ دوم.

سمساریزدی، ع.ا. 1393. قنات زارچ. انتشارات شاهنده، چاپ اول.

لباف خانیکی، م. 1394. سخنرانی علمی با موضوع قنات، جغرافیا و جامعه. دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی.

شیرانی، م.، رضوی، س.ل. و ساداتی ‏نژاد، س.ج. 1385. بررسی ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی قنات. اولین همایش منطقه‌ای بهره‌برداری بهینه از منابع آب حوضه‌های کارون و زاینده رود. دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران. 14 و 15 شهریور (47-53).

دیولافوا، ژ. 1385. ایران کلده وشوش. ترجمه: علی محمد فره‌وشی. دانشگاه تهران، تهران.

رحمانیان، د. و میرزایی، م. 1391. زوال «تمدن کاریزی» ایران به روایت سفرنامه‌های بیگانه روزگار قاجار. تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 2(2): 55-75.

رهبری، پ. و افشار اصل، م. 1384. متدولوژی ارزیابی اثرات زیست ‏محیطی قنات. کنفرانس بین‌المللی قنات. دانشگاه شهید باهنر و جهاد دانشگاهی واحد استان کرمان، کرمان، ایران. (185-197)

صداقت کیش، ج. 1379. قنات‏ های مقدس ایران. مجموعه مقالات همایش بین‌المللی قنات، (93-107).

صفی‏ نژاد، ج. 1368. نظام‏ های‌ آبیاری‌ سنتی‌ در ایران‌، موسسه‌ چاپ‌ و انتشارات‌ آستان‌ قدس‌ رضوی‌.

عرب خدری، م.، حکیم خانی، ش. 1382. بررسی رابطه دو فنّاوری باستانی بیابان‏ زدایی، بندسار و قنات. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 69: (49-62).

فداکار داورانی، م.م.، سام آرام، ع. 1389. نقش قنات در توسعه پایدار روستایی. فصلنامه روستا و توسعه، 2: (167-191).

فوروکاوا، ن. 1384. سفرنامه فوروکاوا. ترجمه: هاشم رجب‌زاده و کینجی ئه اورا. انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران.

فریزر، ج. 1364. سفرنامه فریزر. ترجمه: منوچهر امیری. توس، تهران.

قدس، ح.، اصغرزاده، ع. ملکی، م. 1394. بازشناسی پدیده قنات از دریچه سازمان‌ها، نمونه موردی: روستای بیابانک. مسکن و محیط، 34(150): 71-87.

غفاری ‏پور، ح. 1370. بررسی یک دشت بحرانی، دشت ایسین. بولتن وضعیت منابع آب کشور. سازمان تحقیقات منابع آب کشور، 5: 19-23.

کوثر، آ. 1372. بیابان‏ زدایی با گسترش سیلاب، کوششی هماهنگ. انتشارات مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام، سازمان جهادسازندگی استان فارس.

کرجی، اب.م. 1345. استخراج آب‌های پنهانی، ترجمه: حسین خدیو. بنیاد فرهنگ ایران، تهران.

گوبلو، ه. 1371. قنات فنی برای دستیابی به آب. ترجمه: سرو قدم مقدم و محمدحسین پاپلی یزدی. آستان قدس رضوی، مشهد.

لباف خانیکی، م. و سمسار یزدی، ع.ا. 1394. گردشگری قنات. یزد: مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی، انتشارات شاهنده.

لندور، آ.ه. 1388. اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بازرگانی ایران در آستانه مشروطیت. ترجمه: علی‏ اکبر عبدالرشیدی. اطلاعات، تهران.

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. 1394. هم‌اندیشی بحران آب با محوریت آب‏های زیرزمینی. انوش نوری اسفندیاری، دبیر اندیشکده تدبیر آب ایران.

منزوی، م.ت. 1367. آبرسانی شهری. انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم، تهران.

موریه، ج. 1386. سفرنامه جیمز موریه. ترجمه: ابوالقاسم سری. 2جلد. توس، تهران.

ناجی، م. 1352. پایان «تمدن کاریزی» در ایران. سخن، 22(9): .

هاشمی ‏سهی، س.ح.، هاشمی ‏سهی، س.م. 1384. قنات، نشست خاک و مشکلات ساختمان‏ سازی. کنفرانس بین‌المللی قنات. دانشگاه شهید باهنر و جهاد دانشگاهی واحد استان کرمان، کرمان، ایران.

هدین، س. 1381. کویرهای ایران. ترجمه: پرویز رجبی. انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران.

Agazadeh S. 2015. Sustainable Water Use of Qanat Based on Economy and Culture. Environment and Development, 2(4):144-147.

Arzani N. 2003. The Tragedy of Ancient Qanats in Arid Lands and Kavir Borders, A Case Study from Abarkoh Plain, Central Iran. Iranian Int. J. Sci., 4(1): 73- 86.

Bazzi Kh. 2015. Qanat and ITS Challeges in Ferdows County-Iran. International Journal of Geography and Geology, 1(2): 42-51.

Haeri M.R. 2003. An evaluation of the sustainability of Qanats under changing socio – economic and climatic conditions in Iran. Workshop Kariz, Qanat; An Eternal Friendly System For Harvesting Groundwater. New Delhi.

Semsar Yazdi A.A. 2011. Qanat; an Ancient Technique for Adapting to New Climate Changes. Journal of Arid Land Studies, 2(21): 71-73.

Wittfogel K.A. 1957. Oriental despotism. A comparative study of total power. New Haven, CT: Yale University Press.