مفهوم قرآنی استیناس: ارزیابی اقوال تفسیری با رویکرد تاریخ واژه‌نگاری و ریشه‌شناسی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 4، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 104، خرداد 1399، صفحه 73-94   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v52i1.78734

نویسنده

احمد پاکتچی^*

دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

ریشه استیناس که خود بازگشت به ماده " أ ن س " دارد، دوبار در قرآن کریم به کار رفته است؛ یک بار در قالب فعل " تستأنسوا " (نور/27) و بار دیگر در قالب اسم فاعل " مستأنسین " (احزاب/53). در حالی که در باره کاربرد دوم به هر دلیل، در میان مفسران مناقشه خاصی دیده نمی‌شود، در کاربرد نخست معنای استیناس به اندازه‌ای چالش‌برانگیز بود که از همان سده‌های نخست به پیدایی اقوال تفسیری متعدد انجامید.  مسئله پژوهش حاضر آن است که تنش معنایی موجود در استیناس که منجر به اختلاف اقوال تفسیری گشته، ناشی از چیست و در ادامه مشخص شود کدام یک از این اقوال قابل ترجیح هستند.
روش مورد استفاده در این پژوهش، در بخشی از کار تاریخ واژه‌نگاری است، بدین معنا که روند تعریف‌های ارائه شده از واژگان مربوط در کتب لغت، در گذر زمان و تغییرات رخ داده در آن مطالعه می‌گردد. در بخشی دیگر هم از روش‌های متداول در زبان‌شناسی تاریخی برای ریشه‌شناسی سامی بهره گرفته می‌شود. هدف از انجام این پژوهش افزون بر حل مسئله خرد، نشان دادن آن است که چگونه دو رویکرد تاریخ واژه‌نگاری و ریشه‌‌شناسی می‌توانند در ارزیابی اقوال تفسیری به کار گرفته شوند و چگونه می‌توان نتایج حاصل از این دو رویکرد را همگرا ساخت.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم؛ تفسیر؛ استیناس؛ رویکرد تاریخی؛ ریشه شناسی

مراجع

1- ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، به‌کوشش اسعد محمد الطیب، صیدا/ بیروت، المکتبة العصریة، 1419 ق/ 1999 م.

2- ابن‌ابی‌شیبه، عبدالله بن محمد، المصنف، به‌کوشش کمال یوسف الحوت، ریاض، مکتبة الرشد، 1409 ق.

3- ابن‌اثیر، مبارک بن محمد، النهایة، به‌کوشش طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، قاهره، مکتبة عیسی البابی الحلبی، 1383-1386 ق/1963-1966 م.

4- ابن‌بابویه، محمد بن علی، علل الشرایع، نجف، المکتبة الحیدریة، 1385 ق/1966 م.

5- ابن‌خالویه، حسین بن احمد، مختصر فی شواذ القرآن، به‌کوشش برگشترسر، قاهره، المطبعة الرحمانیة، 1934 م.

6- ابن‌عربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، به‌کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الفکر، 1408 ق/ 1988 م.

7- ابن‌فارس، احمد، مقاییس اللغة، به‌کوشش عبدالسلام محمد هارون، مصر، مطبعة عیسی البابی الحلبی، 1366 ق.

8- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1374-1375 ق.

9- ابو عبید قاسم بن سلام، فضائل القرآن، به‌کوشش احمد بن عبدالواحد الخیاطی، مغرب، وزارة الاوقاف، 1415 ق/ 1995 م.

10- ابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله، تصحیح الوجوه و النظائر، به‌کوشش محمد عثمان، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، 1428 ق/ 2007 م.

11- ابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله، الفروق اللغویة، به‌کوشش محمد ابراهیم سلیم، قاهره، دار العلم و الثقافة، 1418 ق/ 1997 م.

12- ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، به‌کوشش محمد عوض مرعب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 2001 م.

13- بخاری، محمد بن اسماعیل، الصحیح، به‌کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، دار ابن‌کثیر، 1407 ق/1987 م.

14- برقی، احمد بن محمد، المحاسن، به‌کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1331.

15- بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة، به‌کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت/قاهره، دار الکتب العملیة/ دار الریان، 1408 ق/ 1988 م.

16- بیهقی، احمد بن حسین، شعب الایمان، به‌کوشش محمد سعید بسیونی زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1410 ق.

17- ترجمه تفسیر طبری، به‌کوشش حبیب یغمایی، تهران، انتشارات توس، 1356.

18- ترجمه قرآن (قرن دهم هجری)، مترجم ناشناخته، به‌کوشش علی رواقی، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1383.

19- جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، به‌کوشش احمد عبدالغفور عطار، قاهره، دار الکتاب العربی، 1376 ق/1956 م.

20- خلیل بن احمد، العین، به‌کوشش مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، بغداد، دار الرشید، 1981-1982 م.

21- سعدی، علی بن جعفر، کتاب الافعال، بیروت، عالم الکتب، 1403 ق/ 1983 م.

22- سفیان ثوری، تفسیر، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1403 ق.

23- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور، قاهره، المطبعة المیمنیة، 1314 ق.

24- صاحب بن عباد، اسماعیل، المحیط فی اللغة، به‌کوشش محمد حسن آل‌یاسین، بیروت، عالم الکتب، 1414 ق/ 1994 م.

25- صفی‌پوری، عبدالرحیم بن عبدالکریم، منتهی الارب، چ سنگی، ] تهران[، 1296-1298 ق.

26- صنعانی، عبدالرزاق بن همام، تفسیر القرآن، به‌کوشش مصطفی مسلم محمد، ریاض، مکتبة الرشد، 1410 ق.

27- ضیاء مقدسی، محمد بن عبدالواحد، الاحادیث المختارة، به‌کوشش عبدالملک عبدالله دهیش، مکه، مکتبة النهضة الحدیثة، 1410 ق.

28- طبری، محمد بن جریر، التفسیر (جامع البیان)، بیروت، دار الفکر، 1405 ق.

29- طحاوی، احمد بن محمد، شرح مشکل الآثار، به‌کوشش شعیب الارنؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1408 ق/ 1987 م.

30- فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، به‌کوشش نصر الهورینی، قاهره، المطبعة الحسینیة، 1344 ق.

31- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به‌کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1391 ق.

32- مقاتل بن سلیمان، تفسیر القرآن، به‌کوشش احمد فرید، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424 ق/ 2003 م.

33- میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، به‌کوشش علی اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، 1371.

34- نهج البلاغة، به‌کوشش صبحی صالح، بیروت، دار الکتاب اللبنانی، 1387 ق.

35- Assadian, H. & H.P.A. Hakola, Sumerian and Proto-Duraljan, Finland, University of Kuopio, 2003.

36- Black, J. et al., A Concise Dictionary of Akkadian, Wiesbaden, Harrassowitz Verlag, 2000.

37- Del Olmo Lete, G. & J. Sanmartín, A Dictionary of the Ugaritic Language in the Alphabetic Tradition, Leiden/ Boston, Brill, 2003.

38- Dolgopolsky, A., Nostratic Dictionary, Cambridge: Cambridge University Press, 2008.

39- Gesenius, W., A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, ed. F. Brown, Oxford, Clarendon, 1939.

40- Kông, Lê Bá, Vietnamese- English Concersational Dictionary, Houston (Texas): Zieleks Co., 1975.

41- Lesko, Leonard, A Dictionary of Late Egyptian, Fall River (MA): Fall River Modern Printing Co., 2002.

42- Orel, V.E. & O.V. Stolbova, Hamito- Semitic Etymological Dictionary, Leiden et al., Brill, 1995.

43- Zammit, M. R., A Comparative Lexical Study of Qur’anic Arabic, Leiden/ Boston/ Köln: Brill, 2002.