آستانه‌های ژئومورفیک حوضه آبی قزل‌اوزن

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 4، دوره 6، شماره 1 - شماره پیاپی 21، فروردین 1396، صفحه 127-152   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geo.v6i1.54134

نویسندگان

غلام حسن جعفری^* ؛ فاطمه بختیاری

دانشگاه زنجان

چکیده

یکی از موضوعات محوری در مطالعات ژئومورفیک، بررسی چگونگی روند تغییرات در اشکال سطح زمین است. امروزه ماهیت مطالعات ژئومورفولوژی را تبیین و تحلیل فرم و فرایندهای ژئومورفیک موجود در سطح زمین تشکیل می‌دهد. در دیدگاه سیستمی، تحلیل‌های ژئومورفیک بر اساس رابطه میان فرم و فرایند صورت می‌گیرد. آستانه‌های ژئومورفیک به این علّت که شرایط مرزی در وقوع تغییرات را نشان می‌دهند و نیز به‌منظور درک تغییرات زمانی، یکی از مفاهیم اساسی در تئوری سیستمی است، از اهمیت قابل‌توجهی برخوردار است. این پژوهش که مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی در حیطۀ آستانه‌ها و تعادل در راستای تحلیل سیستمی است تلاش دارد آستانه‌ها و طبقه‌بندی آن را در حوضه قزل‌اوزن موردمطالعه قرار دهد. بر همین اساس در سه محور مختلف، درونی، بیرونی و ترکیبی،تجزیه‌وتحلیل مجازی فرم و فرایندهای حوضه با کمک نقشه‌های توپوگرافی، لیتولوژی، شیب، خشکسالی (با کمک شاخص SPIو Moran)، ژئونرون‌های حوضه (با کمک نقشه‌های هم‌دما و هم‌بارش و استفاده از روش جاستین )، ردیابی دریاچه‌های قدیمی و سطوح فرسایشی، شواهد ژئومورفولوژیکی اسارت و انحرافانجام‌شده است.نتایج نشان داد که در قسمت جنوب حوضه نوعی تعادل ژئومورفیک حاصل‌شده و دلیل آن را می‌توان تخلیه تدریجی چاله بیجار و شکل‌گیری سطوح فرسایشی آن دانست. با تخلیه این سطوح رودخانه‌های مهمی همچون انگوران-چای و سجاس‌رود تغییر مسیر داده و با انحرافی که به دست آورده‌اند در شرایط کنونی در جای دیگری به قزل‌اوزن می‌ریزند. بررسی ژئونرون‌های منطقه نیز نشان داد که پایاب زنجان‌رود و میانه تحلیل‌برنده بوده و مقدار آبی که دریافتی بسیار کم‌تر از آبی است که از آن‏ها خارج می‏شود و اگر رودخانه‏هایی همچون انگوران‏چای، قلعه‏چای و قرنقو‏چای در مسیر به قزل‌اوزن نمی‌پیوست، چه‌بسا رودخانه کاملاً خشک می‏شد. این در حالی است که اکثر زیرحوضه‌های منطقه (سرآب و پایاب) جزء تقویت‌کننده‌ها بوده و همین امر سبب شده رودخانه قزل‌اوزن در این مناطق به دلیل وارد شدن مادّه و انرژی از زیرحوضه‌ها، همچنان پویا بماند و از تعادل ژئومورفیک خود دور شود.

کلیدواژه‌ها

آستانه؛ ژئونرون؛ سیستم؛ انحراف؛ اسارت

مراجع

بیاتی خطیبی، مریم؛ 1384. انواع تعادل در شبکه‌های رودخانه‌ای. آموزش جغرافیا. دوره بیستم. شماره 2. صص 36-30.

بیاتی خطیبی، مریم؛ 1386. مفهوم زمان و طیف‌ها و مقیاس‌های آن در پژوهش‌های ژئومورفولوژی با نگاه تحلیلی بر مفهوم زمان در سیستم‌های طبیعی. رشد آموزش جغرافیا. زمستان. شماره 81. صص16-3.

بیاتی خطیبی، مریم؛ رجبی، مریم؛ کریمی، فاطمه؛ 1390. بررسی آستانه‌های توپوگرافیکی و تحلیل نقش نوع سازندهای سطحی در توسعه خندق‌ها در دامنه کوهستان‌های نواحی نیمه‌خشک مطالعه موردی: حوضه شورچای. مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی. سال 22. شماره پیاپی 41. صص 34-15.

ثروتی، محمدرضا؛ قهرودی‌تالی، منیژه؛ گل‌کرمی، عابد؛ نجفی، اسماعیل؛ 1393. آستانه‌های ژئومورفولوژیکی آبکند زایی در حوضه آبریز کچیک، شمال‌شرق استان گلستان. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. سال چهاردهم. شماره 32. بهار. صص 249- 231.

جعفری، غلام‌حسن؛ اصغری سراسکانرود، صیاد؛ 1393. بررسی آثار یخچالی کواترنری زنجان‌رود. پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمّی. سال سوم. شماره 2. پاییز. صص 30-16.

حسین‌زاده، محمدمهدی ؛ رحیمی هرآبادی، سعید؛ 1393. مفهوم آستانه‌ها در ژئومورفولوژی. رشد آموزش جغرافیا. دوره بیست و دوم. شماره هشتاد و هفتم/ 77. صص 80-77.

حیدری، اسدالله؛ مقیمی، ابراهیم؛ 1386. ژئومورفولوژی و مدیریت سیستمی رودخانه، مطالعه موردی: حوضه قرنقوچای تا سهند (هشترود). انجمن جغرافیایی ایران. سال پنجم. شماره‌های 14 و 15. پاییز و زمستان. صص 137-119.

رامشت، محمدحسین ؛ توانگر، منوچهر؛ 1381. مفهوم تعادل در دیدگاه‌های فلسفی ژئومورفولوژی. تحقیقات جغرافیایی. تابستان و پاییز. شماره 65 و 66. صص 94-79.

رامشت، محمدحسین؛ 1392. نقشه‏های ژئومورفولوژی (نمادها و مجازها). چاپ ششم. انتشارات سمت. 190 ص.

رحیمی هرآبادی، سعید و هدائی‌آرانی، مجتبی؛ 1391. مفهوم تعادل و طبقه‌بندی آن در ژئومورفولوژی. چهارمین همایش علمی سراسری دانشجویی جغرافیا. صص 7-1.

رستم‌خانی، اصغر؛ 1393. پایش ساختار ژئوکلیماتیک مخروط‌افکنه‌های بستر قزل‌اوزن. غلام‌حسن جعفری. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه زنجان.دانشکده علوم انسانی. زنجان.

رضایی مقدم، محمدحسین؛ ثروتی، محمدرضا،؛ اصغری سراسکانرود، صیاد؛ 1390. بررسی مقایسه‌ای الگوی پیچان-رود با استفاده از تحلیل هندسه فراکتالی و شاخص‌های زاویه مرکزی و ضریب خمیدگی (مطالعه موردی: رودخانه قزل‌اوزن). پژوهش‌نامه مدیریت حوضه آبخیز. سال دوم. شماره 3. صص 18-1.

رضایی مقدم، محمدحسین؛ ثروتی، محمدرضا؛ اصغری سراسکانرود، صیاد؛ 1391. بررسی الگوی پیچان‌رودی رودخانه قزل‌اوزن با استفاده از شاخص‌های ضریب خمیدگی و زاویه مرکزی (محدوده بین 30 کیلومتری شهرستان میانه تا مرز سیاسی استان زنجان). فصلنامه علمی-پژوهشی انجمن جغرافیای ایران. دوره جدید. سال دهم. شماره 34. پاییز. صص 102-85.

سیف، عبدالله؛ محمدی، ملیحه؛ 1389. تفکیک و شناسایی شکلی واحدهای پلایای گاوخونی به‌منظور تهیه نقشه‌های ژئومورفولوژی. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک. سال اول. شماره اول. پاییز. صص 34-17.

قدوسی، جمال؛ 1382. مدل‌سازی مورفولوژی فرسایش خندقی و پهنه‌بندی خطر آن (مطالعه موردی: آبخیز زنجان-رود). رساله دکتری آبخیزداری. دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران. 366 ص.

قنبرزاده، هادی؛ بهنیانفر، ابوالفضل ؛ پزشکی، محمود؛ 1385. بررسی علل و عوامل ناپایداری دامنه‌ها در حوضه آبریز تبارک آباد قوچان. مجله علوم جغرافیایی. شماره 2. زمستان. صص 121-102.

کرم، امیر؛ رحیمی هرآبادی، سعید؛ احمدی، مهدی ؛ هدائی‌آرانی، مجتبی؛ 1392. مفهوم تعادل، آستانه‌های بحرانی در سیستم‌های ژئومورفولوژی و جایگاه آن در پایداری محیط. اولین همایش ملی جغرافیا و پایداری محیط. اسفند. دانشگاه رازی. صص 11-1.

کک، روژه؛ 1387. ژئومورفولوژی اقلیمی. ترجمه؛ محمودی، فرج‌الله. جلد دوم. چاپ پنجم. انتشارات دانشگاه تهران. 420 ص.

لشته‌نشایی، میر احمد؛ مهرداد، میر عبدالحمید؛ عاطف‌یکتا، رضا ؛ مهرمطلق، محسن؛ 1390. بررسی روند آبدهی و رسوب‌دهی رودخانه سفیدرود. اولین کنفرانس بین‌المللی و سومین کنفرانس ملّی سد و نیروگاه‌های برق‌آبی. صص 7-1.

لشته‌نشایی، میر احمد ؛ مهرمطلق، محسن؛ 1381. بررسی روند آبدهی و رسوبدهی رودخانه قزل‌اوزن. ششمین سمینار بین‌المللی مهندسی رودخانه دانشگاه شهید چمران اهواز. صص 145-139.

نظری‌پور، حمید؛ دوستکامیان، مهدی ؛ علیزاده، سارا؛ 1394. بررسی الگوهای توزیع فضایی دما. بارش و رطوبت با استفاده از تحلیل اکتشافی زمین‌آمار (بررسی موردی: نواحی مرکزی ایران). مجله فیزیک زمین و فضا. دوره 41. شماره 1. صص 117-99.

Chang, K.T. (2004). Introduction to geographic information system. 2nd edition, NewYork, Mcgrow Hill’s press.

Charlton, R. (2008). Fundamentals of Fluvial Geomorphology, Routledge’s press.

Elverfeldt, K.V. (2011). System Theory in Geomorphology.Zeitschrift fur Geomorphologic,55(3), 87-108.

Hack, I. T. (1975). Dynamic equilibrium and landscape evolution in: W.N.Melhom and R.c.Flemal(Edition), Theories of Landform Development. New York:St. Binghamton’s press.

Hammond, K. (2000).The geography and ecology of diversification in Neotropical freshwaters. Nature Education Knowledge, 1, 13-19.

Huggett, R. J. (2011). Fundamentals of Geomorphology. Second Edition,Routledge’s press.

Marzolff, I., &Poesen,J. (2009). The potential of 3D gully monitorin with GIS using high-resolution aerial photography and a digital photogrammetry system. Geomorphology111, 48-60.

Mckee, T. B., Doesken, N.Y., & Kleist J. (1993). The relationship of drought frequency and duration to time scales, Preprints. 8Th conference of Applied Climatology, 17-22 January Anaheim CA, 179-189.

Vitek, J.D., Giardino, J.R. (1993). Geomorphology: the research frontier and beyond, augustus. Ge6 p.