تحوّل پذیریِ قرارداد ذمّه با پیدایش حقوق شهروندی مُدرن

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 4، دوره 48، شماره 2 - شماره پیاپی 105، مرداد 1395، صفحه 89-115   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v48i25.14082

نویسندگان

حسن غوث¹؛ محمد مهریز ثانی³؛

¹عضو هیأت علمی گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه آزاد بیرجند

²دانشگاه فردوسی مشهد

³پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی

چکیده

نظام حقوقی اسلام، نهادی تأسیس کرد که بر اساس آن، پیروان ادیان سه‌گانه- یهود، مسیحیت و زردشتیان- به شرط پذیرش قراردادی زیر عنوان «ذمّه»، در بسیاری از حقوق و تکالیف شهروندی با مسلمانان، همانندی می‌جویند؛ در همین حال، هیچ‌گاه از حقوق برابر برخوردار نمی‌شوند. در سال‌های اخیر دانشیان مسلمان، تلاش کرده‌اند تا این حکم را توجیه کنند و تبعات منفی آن را به کم‌ترین اندازه فروکاهند.
نگارندگان در این کوتاه سخن کوشیده‌اند تا ثابت کنند غالب احکام فقهی قرارداد ذمه، به واسطه تبدل موضوع، تأثیر زمان و مکان، فقه المصلحه و فقه حکومتی، بایسته تغییرند چرا که مفهوم ذمی و بسیاری از احکام پیروِ آن، وابسته به دوران پیشامدرن است، دورانی که مفاهیم کشور، سرزمین، مرز، تابعیت و... هستی نیافته بودند یا در معانی امروزین آن، به کار نمی‌رفتند.
البته این سخن به آن معنا نیست که هیچ‌گونه دوگانگی قانونی میان شهروندان مسلمان با اهل کتاب، وجود ندارد، چراکه هنوز در برخی از دامنه‌ها همانند: احوال شخصیه، هم چنان، می‌توان قائل به دوگانگی بود.
متدولوژی اثر پیش رو، آمیزه‌ای است از نگاه درون فقهی (اجتهاد سنتی با ادله و مستندات فقهی) و نگاه برون فقهی که یک معرفت درجه دوم و به‌اصطلاح، فلسفه فقهی است.

کلیدواژه‌ها

اهل ذمّه؛ اهل کتاب؛ مسیحیت؛ یهود؛ زردشتیان؛ شهروندی؛ احکام فقهی

مراجع

قرآن کریم.

ابراهیمی، عبدالجواد، «تبیین ثابت و متغیر در شریعت اسلام»، مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی (ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1374.

ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1404 ق.

ابن شعبه، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول (ص)، قم، مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1404 ق.

ابن عربی، محمد بن عبدالله، تفسیر ابن عربی، نرم افزار جامع التفاسیر نور.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر ابن کثیر، بیروت، دار المعرفه، چاپ اول، 1412 ق.

ابوحیان، محمد بن یوسف، تفسیر البحر المحیط، نرم افزار جامع التفاسیر نور.

احمدی، بابک، مدرنیته و اندیشه انتقادی، تهران، نشر مرکز، 1389.

ادیبی، حسین، «مقدمه‌ای بر جامعه شناسی شهری»، نامه علوم اجتماعی، شماره 6، سال 1355، صص22 – 32.

امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ چهارم، 1397 ق.

آراسته خو، محمد، فرهنگ اصطلاحات علمی اجتماعی، تهران، چاپخش، 1381.

آریانی، جعفر، «حقوق متقابل مسلمانان و اهل کتاب»، مجموعه مقالات همایش بین المللی حقوق بشر و گفت‌و‌گوی تمدن‌ها، تهران، انتشارات دانشگاه مفید، 1380.

آقابخشی، علی، فرهنگ علوم سیاسی، تهران، چاپ تندر، 1363.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، چاپ بیست و دوم، 1388.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

حمید الله، محمد، سلوک بین المللی دولت اسلامی، ترجمه مصطفی محقق داماد، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ چهارم، 1386.

خمینی، روح الله، انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).

خمینی، روح الله، تحریرالوسیله، قم، دار الکتب العلمیه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1409 ق.

خویی، ابوالقاسم، مبانی تکمله المنهاج، نجف، مطبعه الآداب، بی‌تا.

خویی، ابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم، مدینه العلم، چاپ بیست و هشتم، 1410 ق.

دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، بی‌تا.

زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی و ادلته، بیروت، دارالفکر، 1404 ق.

زحیلی، وهبه ، آثار الحرب فی الفقه الاسلامی، دمشق، دارالفکر، چاپ سوم، 1401 ق.

سروش، عبد الکریم، «مقاله حکومت دموکراتیک دینی»، حقوق بشر از منظر اندیشمندان، به کوشش محمد بسته‌نگار، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، 1380.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، تفسیر الدر المنثور، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1365.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، تفسیر جلالین، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.

شایان مهر، علیرضا، دائره المعارف تطبیقی علوم اجتماعی (کتاب اول)، تهران، کیهان، چاپ اول، 1377.

شریف‌الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، تعلیق شیخ محمد عبده، بیروت، دارالمعرفه للطباعه و النشر، بی‌تا.

شمس الائمه سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دار المعرفه، 1406 ق.

شیبانی، ملیحه، «شهروندی و مشارکت در نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی»، فصلنامه علمی پژوهشی حقوق تأمین اجتماعی، شماره 1، سال اول، 1384.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام، دار الکتب الاسلامیه، قم، 1367.

صدر افشار، غلامحسین، فرهنگ فارسی امروز، تهران، نشر کلمه، 1373.

طباطبایی، محمد حسین، المیزان، قم، مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1402 ق.

طباطبایی، محمد حسین ، فرازهایی از اسلام، تنظیم از مهدی آیت اللهی، قم، انتشارات جهان آرا، بی‌تا.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1415 ق.

طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار، قم، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1363.

طوسی، محمد بن حسن ، التبیان، قم، مکتبه الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1409 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، الخلاف، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اول، 1417 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، المبسوط، تهران، المکتبه المرتضویه، 1387 ق.

عبادیان، محمود، «مقاله حقوق بشر جهان شمولی و پیامدها»، مجموعه مقالات همایش بین المللی حقوق بشر و گفت‌و‌گوی تمدن‌ها، تهران، انتشارات دانشگاه مفید، چاپ اول،1380.

عجلونی، اسماعیل بن محمد، کشف الخفاء و مزیل الالباس، قم، دار الکتب العلمیه، چاپ دوم، 1408 ق.

عظیمی، فخرالدین، دموکراسی، جامعه مدنی و تمدن مدرن، تهران، چاپ نقش و نگار، 1377.

علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکره الفقهاء، قم، مکتبه الرضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، بی‌تا.

عمید زنجانی، عباسعلی، «امام علی (ع) و حقوق اقلیت‌ها»، کتاب نقد، شماره 18، تهران، بهار 1380، صص 50-81.

عمید زنجانی، عباسعلی ، اسلام و همزیستی مسالمت آمیز، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1344.

عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، تهران، انتشارات سمت، چاپ اول، 1379.

فاضل لنکرانی، محمدجواد، «مقاله زمان و مکان در فقه»، مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی (ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1374.

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان، نرم افزار جامع التفاسیر نور.

فالکس، کیث، «شهروند و جامعه سیاسی»، مجله بازتاب اندیشه، ترجمه محمد تقی دلفروز، شماره 3، دی ماه 1381.

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیر صافی، قم، مؤسسه الهادی، چاپ دوم، 1416 ق.

قرضاوی، یوسف، غیر المسلمین فی مجتمع المسلمین، ترجمه داود دشتی، تهران، انتشارات احسان، چاپ اول، 1381.

قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405 ق.

قلعه جی، محمد رواس، معجم لغه الفقهاء، ریاض، دارالنفائس، چاپ دوم، 1408 ق.

کامیار، غلامرضا، حقوق شهری و شهرسازی، تهران، انتشارات مجد، چاپ سوم، 1387.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1388 ق.

گولد، جولیوس و ویلیام ل. کولب، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه محمدجواد زاهدی مازندانی، تهران، نشر مازیار، 1376.

لوییز، ویرث، شهرگرایی شیوه‌ای از زندگی، تهران، نشر ایران، چاپ اول، 1358.

ماوردی، علی بن محمد، الاحکام السلطانیه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ دوم، 1406 ق.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403 ق.

محامد، علی، «تبیین مفهومی احکام اولیه و ثانویه و احکام حکومتی از دیدگاه فقهای شیعه»، مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی (ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1374.

محقق داماد، مصطفی، «مقاله پژوهشی در مبانی تطبیق پذیری قوانین اسلامی با تحولات اجتماعی و تقابل آن‌ها»، مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی (ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1374.

محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، چاپ اول، 1416 ق.

مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، تهران، صدرا، 1370.

معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ چهارم، 1360.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبده البیان، قم، مکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، بی‌تا.

منصور، جهانگیر، قانون مدنی، تهران، نشر دیدار، چاپ چهل و پنجم، 1391.

موحد، محمدعلی، در هوای حق و عدالت (از حقوق طبیعی تا حقوق بشر)، تهران، نشر کارنامه، 1381.

مهریزی، مهدی، فقه پژوهی، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول، 1382.

نائینی، محمد حسین، فوائد الاصول، مقرر: کاظمی خراسانی، قم، مؤسسه نشر اسلام، بی‌تا.

نوابخش، مهرداد، «بررسی مفهوم شهر و شهروندی از دیدگاه جامعه شناسی»، مجله جامعه شناسی، شماره 5، بهار 1385.

همدانی، رضا بن محمدهادی، مصباح الفقیه، قم، مکتبه صدر، بی‌تا.

هُوَیدی، فهمی، مواطنون لا ذمیّون موضع غیر المسلمین فی مجتمع المسلمین، قاهره، دار الشرق، چاپ اول، 2005 م.

یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1399 ق.

Lamont, Corliss, The Philosophy of Humanism, New York: Frederick Ungar Publishing .(1949)