معناشناسی اسما و صفات الهی در اندیشه قاضی سعید قمی و علامه طباطبایی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 4، دوره 51، شماره 2 - شماره پیاپی 103، آذر 1398، صفحه 71-96   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v51i2.59223

نویسنده

حسین حجت خواه^*

دانشگاه تهران

چکیده

علامه طباطبایی و قاضی سعید قمی دو نماینده مهم الهیات اثباتی و سلبی هستند. قاضی سعید با رویکرد سلبی، به عدم امکان شناخت صفات الهی روی آورده، اصل صفات و نیز صفات متصوَّر را از حق‌تعالی نفی می‌کند. در مقابل، علامه با تأکید بر شناختاری بودن زبان دین و وجود داشتن اصل صفات، رویکرد سلبی را رد می‌کند و به الهیات اثباتی روی می‌آورد. لیکن وی با اشاره به نقص ذاتی مفاهیم و نیز ناتوانی ذهن انسان در تجرید نقایص از مفاهیم، توصیف ذات لایتناهی الهی را با این مفاهیم متصوَّر و قابل‌درک دارای اشکال می‌داند، هرچند به جهت مبانی وجودشناختی خاص خویش، اصل صفات را به خداوند نسبت می‌دهد.
در این پژوهش، با ارزیابی مقایسه‌ای دو دیدگاه مذکور به گونه تطبیقی و تحلیلی، نحوه و میزان موفقیت آن‌ها در برون‌رفت از لغزش‌گاه‌های تشبیه و تعطیل واکاوی شده و البته بر لزوم خروج کامل از دو حد «تشبیه» و «تعطیل» تأکید شده است.

کلیدواژه‌ها

الهیات اثباتی؛ الهیات سلبی؛ معناشناسی صفات؛ تشبیه؛ تعطیل؛ تنزیه

مراجع

ابراهیمی دینانی، غلامحسین، اسماء و صفات حق، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، چاپ پنجم، 1392.

ابن بابویه، محمد بن علی، الاعتقادات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، چاپ دوم، 1414 ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، التوحید، تحقیق: سیدهاشم حسینی، قم، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، چاپ اول، 1398 ق.

ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمه، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، بی‌تا.

ابن‌فارس، احمدبن فارس معجم مقاییس اللغه،‌ قم، مکتب الإعلام الاسلامی، چاپ اول، 1404 ق.

ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، به اهتمام: سیدجمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر و دارصادر، چاپ سوم، 1414 ق.

اشعری، علی بن اسماعیل، الابانه عن اصول الدیانه، قاهره، دارالانصار، چاپ اول، 1397 ق.

اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، آلمان‌ـ ویسبادن، فرانس شتاینر، چاپ اول، 1400 ق.

تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، قم، انتشارات شریف رضی، چاپ اول، 1409 ق.

جرجانی، میرسید شریف، شرح المواقف، قم، انتشارات شریف رضی، چاپ اول، 1325 ق.

جرجانی، میرسید شریف، معجم التعریفات، قاهره، دارالفضیله، چاپ اول، 1325 ق.

 حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، تصحیح: آیت‌الله حسن‌زاده آملی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، 1413 ق.

حمصی رازی، محمود بن علی، المنقذ من التقلید، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، 1412 ق.

زمخشری، محمودبن عمر، اساس البلاغه، بیروت، دار صادر، چاپ اول، 1399 ق.

سجادی، جعفر، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1379.

 سمیح دغیم، موسوعه مصطلحات الامام فخرالدین الرازی، بیروت، مکتبه لبنان ناشرون، چاپ اول، 2001 م.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، بیروت، داراحیاء التراث، چاپ اول، 1981 م.

 صلیبا، جمیل، المعجم الفلسفی، بیروت،‌ الشرکه العالمیه للکتاب، چاپ اول، 1414 ق.

 طباطبایی، محمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ دوم، 1387.

طباطبایی، محمدحسین، الرسائل التوحیدیه،‌ بیروت، مؤسسه النعمان، چاپ اول، 1419 ق.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر نشر اسلامی، چاپ پنجم، 1417 ق.

طباطبایی، محمدحسین، مجموعه رسائل، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، 1387.

طباطبایی، محمدحسین، نهایه الحکمه، قم، دفتر نشر اسلامی، چاپ اول، 1362.

 غزالی، محمدبن محمد، مجموعه رسائل الامام الغزالی، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1416 ق.

 فیروزآبادی، محمدبن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1415 ق.

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، ‌علم الیقین فی اصول الدین، قم، انتشارات بیدار، چاپ اول، 1418 ق.

قاضی سعید قمی، محمد سعید بن محمد مفید، الاربعینیات لکشف انوار القدسیات، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب، چاپ اول، 1381.

قاضی سعید قمی، محمد سعید بن محمد مفید، تعلیقات قاضی سعید قمی بر اثولوجیا، تهران، انجمن فلسفه ایران، چاپ اول، 1398 ق.

قاضی سعید قمی، محمد سعید بن محمد مفید، شرح توحید الصدوق، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1373.

قاضی سعید قمی، محمد سعید بن محمد مفید، کلید بهشت، تهران،‌ انتشارات الزهراء (س)، چاپ اول، 1362.

کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، چاپ ششم، 1377.

 ملایری، موسی، خدا و انسان در اندیشه فیلسوفان مسلمان، قم، دارالحدیث، چاپ اول، 1396.

 میرداماد، محمدباقر بن محمد، القبسات، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1367.

 میری، فاطمه‌السادات، الهیات سلبی از دیدگاه قاضی سعید قمی و امام خمینی، تهران، نشر عروج، چاپ اول، 1392.

نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، 1405 ق.

ولفسن، هری اوسترین، فلسفه علم کلام، ترجمه: احمد آرام، تهران، انتشارات الهدی، چاپ اول، 1368.