جایگزینی واژگانی در متشابهات قرآنی با رویکرد سبک‌شناسی نقش‌گرا

زبان و ادبیات عربی

مقاله 3، دوره 8، شماره 15، شهریور 1395، صفحه 51-85   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jall.v8i15.53520

نویسنده

کبری راستگو^*

دانشگاه علوم ومعارف قرآن کریم

چکیده

سبک‌شناسی نقش‌گرا به‌عنوان رویکردی به نسبت نوظهور، نظامی است میان زبان‌شناسی و نقد ادبی جدید؛ چراکه هم به مباحث زیبایی‌شناسی و ارزش‌گذاری و قضاوت ورود می‌کند و هم بر یافته‌های زبان‌شناسی تکیه دارد. ازاین‌رو تحلیل سبک‌شناختی، در رویارویی با جهان متن، درصدد دریافت زیبایی‌های منحصربه‌فرد چینش آن متن و کلیت یکپارچۀ آن و بررسی توانایی خالق متن در بهره‌گیری از امکانات زبانی است. پژوهش حاضر با اعتقاد به اینکه یکی از ویژگی‌های سبکی و ساختاری قرآن، به‌عنوان نمونۀ والای سخن فصیح و بلیغ، روساخت متغیر و ژرف‌ساخت پیوستۀ آن است، با تکیه بر روش توصیفی – تحلیلی و با استناد به رویکرد سبک‌شناسی نقشگرا، مقولۀ چرخش سبک‌شناختی را نقطۀ‌ آغاز خوانش متشابهات قرآنی قرار می‌دهد و در سیر تکوینی خود، به مؤلفۀ‌ ساختاری جایگزینی واژگانی در سه سطح اسم و فعل و حرف، می‌پردازد. این جستار، با ارائۀ تحلیلی زبانی – سبکی از جملاتی که دارای ساختاری مشابه هستند اما از نظر سبکی با یکدیگر متفاوتند، در مقام پاسخگویی به سبب تغییر سبک در گونۀ قرآنی برآمده است و از این امر به‌عنوان استفاده‌ای خلاقانه و بدیع از امکانات زبانی یاد می‌کند و نیز با بررسی رابطۀ متن و بافت در پرتو دو محور جانشینی و هم‌نشینی، تنوع سبکی در گونۀ قرآنی را یکی از عوامل توسعۀ معنایی و انسجام متن دانسته و ظرافت‌های معنایی نهفتۀ حاصل از آن را در آیات مذکور به نمایش می‌گذارد. از مهم‌ترین رهیافت‌های این جستار، برقراری پیوند میان مباحث بلاغت و علم مفردات سنتی و مسائل زبان‌شناسی نوین و ارائۀ نگاهی نو به صنعت التفات در علم بلاغت، و مسالۀ ترادف و اشتقاق در دانش مفردات است. همچنین از مهم‌ترین کارکردهای بلاغی آرایش سبکی جایگزینی واژگانی به‌عنوان محور اصلی پژوهش، می‌توان به آشنایی‌زدایی و به تبع آن برجسته‌سازی و ایجاد ابهام هنری اشاره کرد. وانگهی این آرایه، با توسعۀ معنایی خود موجب انسجام متن می‌شود. ازاین‌رو، می‌توان آن را یکی از عوامل انسجام واژگانی در نظریۀ‌ نقش‌گرای هلیدی و حسن قلمداد کرد و انسجام کلام را از دیگر کارکردهای بلاغی آن دانست.

کلیدواژه‌ها

سبک‌شناسی نقش‌گرا؛ چرخش سبک‌شناختی؛ جایگزینی واژگانی؛ انسجام واژگانی؛ متشابهات قرآنی

مراجع

الف) کتاب‌ها

1. قرآن کریم

2. ابن سیده، علی بن إسماعیل. (2008م). المخصص، بیروت: دار الکتب العلمیة. ط الأولی.

3. أبو خرمة، عمر. (2004م). نحو النص نقد النظریة و بناء أخری. الأردن: إربد. عالم الکتب الحدیث. ط الأولی.

4. أبو عبیده، معمربن مثنی. (1374ق). مجاز القرآن. تعلیق د. محمد فؤاد سزکین. ج1. القاهرة: مکتبة الخانجی. ط‌الأولی.

5. ابن فارس، آبو الحسین أحمد. (1429ق). معجم مقاییس اللغة. تصحیح محمد عوض مرعب وفاطمة محمد أصلان. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. ط الأولی.

6. احمدی، بابک. (1380ش). ساختار و تاویل متن. تهران: نشر مرکز. چ پنجم.

7. ایزوتسو، توشیهیکو. (1378ش). مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن. ترجمه فریدون بدره‌ای. تهران: فرزان‌روز.

8. بنت‌الشاطئ، عائشة عبدالرحمن. (1977م). التفسیر البیانی للقرآن الکریم. ج1. القاهرة: دارالمعارف. ط الخامسة.

9. التفتازانی، سعدالدین مسعود بن عمر. (1424ق). المطول شرح تلخیص مفتاح العلوم. تحقیق عبدالحمید هنداوی. قم: مؤسسة نشر الإمام المنتظر(عجل الله تعالی فرجه الشریف). ط الأولی.

10. الجرجانی، عبدالقاهر. (1425ق). دلائل الإعجاز. شرح د. محمد التنجی. بیروت: دارالکتاب العربی. ط الأولی.

11. الحاتمی، ابن المظفز. (1979م). حلیة المحاضرة فی صناعة الشعر. تحقیق د. جعفر الکیانی. العراق: دار الرشد للنشر. ط الأولی.

12. حجیج، معمر. (2007م). إستراتیجیة الدرس الأسلوبی. عین ملیلة: دار الهدی للطباعة والنشر والتوزیع.

13. الخطیب الإسکافی، ابوعبدالله محمد بن عبدالله. (1422ق). درة التنزیل وغرة التأویل. تحقیق محمد مصطفی آیدین. ج2. المملکة السعودیة: جامعة أم‌القری. ط الأولی.

14. خلیل، إبراهیم محمود. (1430ق). فی اللسانیات ونحو النص؛ عمان: دار المسیرة للنشر والتوزیع والطباعة. ط الثانیة.

15. داد، سیما. (1385ش). فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: انتشارات مروارید. چ سوم.

16. راغب الإصفهانی، أبوالقاسم حسین بن محمد. (1426ق). مفردات ألفاظ القرآن. تحقیق صفوان عدنان داوودی. قم: طلیعة النور. ط‌الأولی.

17. الزمخشری، محمود بن عمر. (1429ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. توثیق أبوعبدالله الدانی بن منیر آل زهوی. ج2. بیروت: دارالکتاب العربی.

18. السامرائی، فاضل صالح. (1427ق). بلاغة الکلمة فی التعبیر القرآنی. القاهرة: شرکة العاتک لصناعة الکتاب للطباعة والنشر والتوزیع. ط الثانیة.

19. ــــــــــــــــــ. (1427ق). التعبیر القرآنی. عمان: دار عمار. ط الرابعة.

20. سلیمان، فتح‌الله أحمد. (1425ق). الأسلوبیة مدخل نظری و دراسة تطبیقیة. تقدیم طه وادی. القاهرة: مکتبة الآداب.

21. شکری، محمد عیاد. (1402ق). مدخل إلی علم الأسلوب. الریاض: دار العلوم. ط الأولی.

22. شمیسا، سیروس. (1388ش). کلیات سبک‌شناسی. تهران: نشر میترا. چ دوم.

23. عبدالرؤوف، حسین. (1390ش). سبک‌شناسی قرآن کریم (تحلیل زبانی). ترجمه پرویز آزادی. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(علیه‌السلام). چ اول.

24. العروی. محمد إقبال. (1417ق). اطرادات أسلوبیة فی الخطاب القرآنی. الرباط: دارالأمان. ط الأولی.

25. الغرناطی، أحمد بن الزبیر. (1403ق). ملاک التأویل. تحقیق سعید الفلاح. ج1. بیروت: دار الغرب الإسلامی. ط الأولی.

26. طبل، حسن. (1418ق). أسلوب الالتفات فی البلاغة القرآنیة. القاهرة: دار الفکر العربی. ط الأولی.

27. الطوسی، أبوجعفر محمدبن حسن. (1430ق). التبیان فی تفسیر القرآن. ج15. قم: موسسه نشر اسلامی. چ اول.

28. فاضلی، محمد. (1376ش). دراسة و نقد فی مسائل بلاغیة هامة. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد. چ اول.

29. فتوحی رود معجنی، محمود. (1390ش). سبک‌شناسی؛ نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها. تهران: نشر سخن. چ اول.

30. فخر الرازی، محمد بن عمر. (1411ق). مفاتیح الغیب أو التفسیر الکبیر. ج 15،14،8،3. بیروت: دارالکتب العلمیة.

31. الکرمانی، برهان‌الدین محمود بن حمزه. (1415ق). البرهان فی توجیه متشابه القرآن. تحقیق د. السید الجلیلی. القاهرة: مرکز الکتاب للنشر. ط الأولی.

32. الکواز، محمد کریم. (1426ق). الأسلوب فی الإعجاز البلاغی للقرآن الکریم. بنغازی: جمعیة الدعوة الإسلامیة العالمیة. ط الأولی.

33. محمد، عزة شبل. (2007م). علم لغة النص. القاهرة: مکتبة الآداب. ط الثانیة.

34. مصلوح، سعد. (1404ق). الأسلوب دراسة إحصائیة؛ القاهرة: دارالفکر العربی. ط الثانیة.

35. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران. (1380ش). تفسیر نمونه. ج12. تهران: دارالکتب الإسلامیة. چ نوزدهم.

36. ـ موسی سامح، ربابعة. (2003م). الأسلوبیة مفاهیمها وتجلیاتها. الأردن. إربد: دار الکندی للنشر والتوزیع. ط الأولی.

37. میرصادقی، میمنت. (1385ش). واژه‌نامۀ هنر شاعری. تهران: کتاب مهناز. چ سوم.

38. النحوی، عدنان علی رضا. (1419ق). الأسلوب والأسلوبیة بین العلمانیة و الأدب الملتزم بالإسلام. الریاض: دار الفحوی للنشر والتوزیع. ط الأولی.

ب) مقالات

1. أحمد، یحیی. (1989م). «الاتجاه الوظیفی ودوره فی تحلیل اللغة». الکویت: مجلة عالم الفکر. المجلد العشرون. العدد الثالث. صص637-666

2. حری، ابوالفضل. (1390ش). «بررسی شگرد قرآنی التفات در پرتو ساختار اطلاعات گفتمان». فصلنامۀ پژوهش‌های زبان وادبیات تطبیقی. ده. ش4. صص17-39

3. سرکی، نادره سادات و فرزان سجودی. (1393ش). «گونه‌شناسی صنعت التفات در قرآن مجید با توجه به مؤلفه‌های گفته‌پردازی». فصلنامۀ جستارهای زبانی. ده. ش1 (پیاپی17). صص 297-310

4. عبدالحلیم، محمد. آ. س. (1383ش). «صنعت التفات در قرآن(2)». ترجمه ابوالفضل حری. مجله زیباشناخت. ش10. صص 359-382

5. عماش، محمد کاظم. (1432ق). جهود هالیدی فی الاتجاه الوظیفی. العراق: جامعة بابل. کلیة الدراسات القرآنیة. صص 1-13

6. www.uobabylon.edu.iq

7. Robinson, Neal.(1996). ̒ Discovering the Quran: A contemporary Approach to a Veiled Text ̓, SCM Press Ltd.

8. Halliday, M.A.K.(1973). ̒ Explorations in the Functions of Language ̓, London: Edward Arnold, Review by M. Gregory, Journal of Linguistics 3, 1967, 177-98