نشانه‌شناسی عنوان قصیده (حفرٌ علی یاقوت العرش) سروده محمد‌علی شمس‌الدین

زبان و ادبیات عربی

مقاله 1، دوره 9، شماره 16، بهمن 1396، صفحه 1-26   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jall.v8i16.62327

نویسندگان

محمد علی آذرشب^{* 1}؛ ابوالحسن امین مقدسی¹؛ شهریار نیازی²؛ موسی بیات²

¹دانشگاه تهران

²تهران

چکیده

نشانه‌شناسی دانشی است که از روش‌های آن برای نقد و تحلیل متون استفاده می‌شود و نقش مهمی در درک و شناخت معانی و لایه‌های پنهان متن دارد. عنوان آستانه و درگاه ورود به دنیای متن است که هر خواننده به‌ناچار باید از آن عبور کند و به همین جهت عنوان می‌تواند نقش مهمی در انگیزش خواننده به‌سوی متن داشته باشد. برخی از شاعران معاصر وسواس و دقت بسیاری در گزینش عناوین شعری خود به خرج می‌دهند و آن‌ها را آگاهانه برمی‌گزینند که ازجمله آنان می‌توان محمدعلی شمس‌الدین را نام برد. بنابراین نشانه‌شناسی عنوان می‌تواند ما را در درک و شناختی نو از شعر کمک کرده و تحلیل عمیق‌تری از آن ارائه دهد. این پژوهش در پی آن است تا قصیده‌ (حفرٌ علی یاقوت العرش) سروده محمدعلی شمس الدین، شاعر معاصر لبنان و از شاعران مقاومت جنوب را مورد تحلیل نشانه‌شناسی عنوان با تکیه بر کاردکرد بینامتنی قرار دهد و ارتباط عنوان با متن اصلی، کارکردهای عنوان در متن و سازوکارهای تولید معانی‌ را در متن قصیده واکاوی کند. از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش عبارتند از: عنوان به مثابه متنی موازی با متن اصلی قرار گرفته و شاعر در تمام متن اصلی در پی آن است تا از رهگذر کنش‌های موجود در متن به جایگاه وصف‌شده در عنوان دست یابد که این خود مهم‌ترین پیوند میان عنوان و متن اصلی به شمار می‌رود. افزون بر این، عنوان در متن، کارکردهایی چون کارکرد بینامتنی، توصیفی، انگیزشی، صرفی و نحوی دارد و مهم‌ترین آن‌ها همان کارکرد بینامتنی قرآنی است که شاعر با کمک آن معانی مورد نظر خود را تولید کرده است. روابط همنشینی و جانشینی، کارکردهای عنوان، منظومه‌های واژگانی و تضادهای موجود در متن از مهم‌ترین ابزارهای تولید معانی در دست شاعر بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها

نقد ادبی؛ شعر معاصر؛ نشانه‌شناسی؛ عنوان؛ محمد‌علی ‌شمس‌الدین

مراجع

کتابنامه

1. قرآن کریم

منابع فارسی

1. برکت، بهزاد و طیبه افتخاری (1389ش). «نشانه‌شناسی شعر: کاربست نظریه مایکل ریفاتر بر شعر «ای مرز پرگهر» فروغ فرخزاد». فصلنامه پژوهش‌های زبان‌ و ادبیات تطبیقی. دوره اول. شماره چهار. زمستان 1389ش. صص 109-130.

2. بارت، رولان (1396ش). «عناصر نشانه‌شناسی»؛ ترجمه: فرزانه دوستی. مقالات کلیدی نشانه-شناسی. گزینش و ویرایش: امیرعلی نجومیان. چاپ اول. تهران: انتشارات مروارید.

3. ترجانی زاده، احمد (1358ه.ش). شرح معلقات سبع؛ مقدمه و تعلیقات: جلیل تجلیل. چاپ دوم. تهران: انتشارات سروش.

4. سجودی، فرزان (1393ه.ش). نشانه‌شناسی کاربردی؛ ویرایش دوم. چاپ سوم. تهران: نشر علم.

5. سوسور، فردینان دو (1392ه.ش). دوره زبان‌شناسی عمومی؛ ترجمه: کورش صفوی. چاپ چهارم. تهران: انتشارت هرمس.

6. شیخ صدوق، محمد بن علی‏. التوحید. محقق: حسینی. هاشم‏. ص 23. قم. دفتر انتشارات اسلامی. چاپ اول. 1398ق.

7. طباطبائی، محمد حسین (1374ش). ترجمه تفسیر المیزان. مترجم: محمدباقر موسوی همدانی. ج8 و 15. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. دفتر انتشارات اسلامی.

8. غلامی، زهرا (1393ش). «روابط بینامتنی در شعر معاصر عربی و فارسی (محمد‌علی شمس‌الدین و سید حسن حسینی)؛ پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه الزهراء. دانشکده ادبیات. زبان‌ها و تاریخ. استاد راهنما: انسیه خزعلی. شهریور 1393ه.ش.

9. قائمی‌نیا، علیرضا (1385ه.ش). «نشانه‌شناسی و فلسفه زبان»؛ نشریه ذهن. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. شماره 27. پاییز 1385ه.ش. صص 24-3.

10. فکوهی، ناصر (1395ش). مقدمه کتاب امپراتوری نشانه‌ها نوشته رولان بارت. ترجمه: ناصر فکوهی. چاپ هفتم. تهران: نشر نی.

11. همدانی، محمد ابن محمود.(1375ش). عجایب‌نامه. ویرایش : جعفر مدرس صادقی. تهران: نشر مرکز .

منابع عربی

1. ابن منظور، أبوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرّم (1300ق). لسان العرب. ج4. بیروت: دار الصادر.

2. ‌رضا، الشیخ أحمد (1960م). معجم متن اللغة. ج5. دار مکتبة الحیاة.

3. بن‌الدین، بخولة (2013م). «عتبات النص الأدبی: مقاربة سیمیائیة»؛ جریدة وطنیة. العدد 104-103. ص 105.

4. حسن، عباس (1976م). النحو الوافی. الجزء الثالث. الطبعة الثالثة. مصر: دار المعارف.

5. حمداوی، جمیل (1997م). «السیمیوطیقیا و العنونة»؛ مجلة عالم الفکر. مجلد 25. عدد 3. الکویت.

6. رحیم، عبد‌القادر (2010م). علم العنونة- دراسة تطبیقیة؛ الطبعة الاولی. دمشق: دار التکوین.

7. الزوزنی، عبد‌الله‌الحسن‌بن‌احمد (1385ه.ش). شرح المعلقات السبع؛ تحقیق: محمد‌الفاضلی. الطبعه الأولی. تهران: موسسه الصادق.

8. زیتون، علی‌مهدی (1996م). لغة محمد علی شمس‌الدین الشعریة؛ الطبعة الأولی. حرکة الریف الثقافیة.

9. شمس‌الدین، محمد علی (2009م). الاعمال الکامله. الجزء الأول و الثانی. بیروت: الموسسة العربیة للدراسات و النشر.

10. شمس‌الدین، محمد علی (1988م) . أما آن للرقص أن ینتهی. الطبعة الأولی. بیروت: دار الآداب.

11. الضمور، عماد (2014م). «وظائف العنوان فی شعر نادر هدی»؛ مجلة جامعة النجاح للأبحاث (العلوم الانسانیة). المجلد 28 (5). صص 1274-1253.

12. عزام محمد: النص الغائب. من منشورات اتحاد الکتاب العرب. دمشق 2001.

13. عویس، محمد (1988م). العنوان فی الأدب العربی (النشأة و التطور)؛ ط1. مصر: مکتبة الانجلو المصریة.

14. فضل، صلاح (1992م). علم الأسلوب. مبادئه و إجراءاته. القاهرة: مؤسسة مختار للنشر و التوزیع.

15. الفیروزآبادی، مجد‌الدین محمد‌بن‌یعقوب (1998م). القاموس المحیط.تحقیق: مکتب تحقیق التراث فی موسسه الرساله.اشراف: محمد نعیم العرقسوسی. الطبعه السادسه. دمشق: موسسه الرساله.

16. قطوس، بسام (2001م). سیمیاء العنوان؛ ط1. عمان (الأردن): وزارة الثقافة.

17. محمد، عبدالناصر حسن (2002م). سمیوطیقا العنوان فی شعر عبد‌الوهاب البیاتی. د.ط. القاهرة: دار النهضة العربیة.

18. المعجم البسیط (2004م). مجمع الغة العربیة. الطبعة الرابعة. مصر: مکتبة الشروق الدولیة.

1. http://sofya.arab.st/t17-topic