پژوهشی تطبیقی در مورد قاعدة «علی الید» و «الخراج» و تبارشناسی سند روایی آن‌ها («علی الید ما أخذت حتی تؤدیه» و «الخراج بالضمان»)

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 49، شماره 1 - شماره پیاپی 108، تیر 1396، صفحه 111-130   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.27063

نویسندگان

هادی مصباح^{* 1}؛ حسین صابری²؛ حسین ناصری مقدم³

¹دانش آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی پردیس بین الملل دانشگاه فردوسی مشهد

²استاد فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

³دانشیار فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

مستند قواعد فقهی گاه روایتی با برداشت‌های متفاوت و گاه شیعه‌تبار، گاه سنی‌تبار و گاه مشترک بین شیعه و سنی است. مقاله پیش‌رو، با بیان کوتاه در مورد قاعدة «علی الید» و «خراج»، «دلالت سنجی» و «تبارشناسی» حدیث «عَلَی الیدِ مَا أخَذَتْ حَتَّی تُؤدِّیهِ» و «الخراج بالضمان» از منظر فریقین، به جستجو و تحقیق در مورد تبار این دو حدیث می‌پردازد. مشهور فقهای شیعه و سنی قاعدة علی الید را در عقد صحیح، منافع مستوفات و غیر مستوفاتِ عقد فاسد و غصب جاری می‌دانند و قاعدة خراج را در عقد فاسد و غصب جاری نمی‌دانند. از شیعه ابن حمزه و از سنی ابوحنیفه و ابو یوسف قاعدة خراج را شامل عقد فاسد و غصب می‌دانند. نگارنده ضمان در دو قاعده را مشترک لفظی و نسبت بین دو قاعده را تباین می‌پندارد و حدیث «عَلَی الیدِ مَا أخَذَتْ حَتَّی تُؤدِّیهِ» و «الخراج بالضمان» را همچون فقهای شیعه سنی‌تبار می‌یابد و با ارائة زمان ورود این دو حدیث به منابع فقهی شیعه و انگیزة استناد به آن، عمده‌ترین دلیل روایی قاعدة «علی الید» و «خراج» را برای فقهای شیعه ناکارآمد می‌یابد و فقط به‌عنوان تأیید دیگر ادله می‌توان انگاشت.

کلیدواژه‌ها

قاعدة «علی الید» و «خراج»؛ حدیث شیعه‌تبار؛ حدیث سنی‌تبار؛ تبارشناسی «عَلَی الیدِ مَا أخَذَتْ حَتَّی تُؤدِّیهِ»؛ تبارشناسی «الخراج بالضمان»

مراجع

ابن ابی جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللئالی العزیزیة، قم - ایران، دار سید الشهداء للنشر، چاپ اول، 1405 ق.

 

ابن ابی‌شیبه، عبدالله بن محمد، الکتاب المصنف فی الأحادیث والآثار، محقق: کمال یوسف الحوت، چاپ اول، الریاض، مکتبة الرشد، 1409 ق.

 

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم – ایران، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1410 ق.

 

ابن الملقن، عمر بن علی، البدر المنیر فی تخریج الأحادیث والأثار الواقعة فی الشرح الکبیر، المحقق: مصطفی أبو الغیط وعبد الله بن سلیمان ویاسر بن کمال، دار الهجرة للنشر والتوزیع- الریاض-السعودیة، 1425 ق.

 

ابن جنید اسکافی، محمد بن احمد، مجموعة فتاوی ابن جنید، در یک جلد، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1416 ق.

 

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، بلوغ المرام من أدلَة الأحکام، حققه وخرج أحادیثه وعلق علیه: سمیر بن أمین الزهیری، الریاض - المملکة العربیة السعودیة، دار أطلس للنشر والتوزیع، 1421 ق.

 

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، سبل السلام، دار الحدیث، بی‌تا.

 

ابن حجر هیثمی، احمد بن محمد، تحفة المحتاج فی شرح المنهاج، روجعت وصححت: علی عدة نسخ بمعرفة لجنة من العلماء، المکتبة التجاریة الکبری، 1357 ق.

 

ابن حمزه، محمد بن علی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، قم - ایران، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی‌، چاپ اول، 1408 ق.

 

ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند الإمام أحمد بن حنبل، المحقق: شعیب الأرنؤوط - عادل مرشد، مؤسسة الرسالة، 1421 ق.

 

ابن رشد، محمد بن احمد، بدایة المجتهد ونهایة المقتصد، دار الحدیث – القاهرة، 1425 ق.

 

ابن زهره، حمزة بن علی، غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، قم - ایران، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1417 ق.

 

ابن قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی لابن قدامة، مکتبة القاهرة، 1388 ق.

 

ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، دارإحیاء الکتب العربیة، بی‌تا.

 

ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم، الکافی فی الفقه، اصفهان - ایران، کتابخانه عمومی امام امیر المؤمنین علیه السلام، چاپ اول، 1403 ق.

 

ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن أبی داود، محقق: محمد محیی الدین عبد الحمید، صیدا – بیروت، المکتبة العصریة، بی‌تا.

 

آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، حاشیة المکاسب، تهران - ایران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1406 ق.

 

اصفهانی، محمد حسین، حاشیة کتاب المکاسب، قم - ایران، أنوار الهدی، چاپ اول، 1418 ق.

 

آل کاشف الغطاء، محمدحسین، تحریر المجلة، نجف اشرف - عراق، المکتبة المرتضویة، چاپ اول، 1359 ق.

 

انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب، قم - ایران، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، 1415 ق.

 

ایروانی، باقر، دروس تمهیدیة فی القواعد الفقهیة، قم - ایران، دار الفقه للطباعة و النشر، چاپ سوم، 1426 ق.

 

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، قم - ایران، نشر الهادی، چاپ اول، 1419 ق.

 

بجنوردی، محمد، قواعد فقهیه، تهران - ایران، مؤسسه عروج، چاپ سوم، 1401 ق.

 

بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، محقق: محمد زهیر بن ناصر الناصر، دارطوق النجاة، 1422 ق.

 

بدر العینی، محمود بن احمد، عمدة القاری شرح صحیح البخاری، بیروت، دار إحیاءالتراث العربی، بی‌تا.

 

بزار، احمد بن عمرو، مسند البزار المنشور باسم البحر الزخار، محقق: محفوظ الرحمن زین الله، المدینة المنورة، مکتبة العلوم والحکم، 2009 م.

 

بغوی، حسین بن مسعود، محیی السنة شرح السنة، تحقیق: شعیب الأرنؤوط- محمد زهیر الشاویش، دمشق - بیروت، المکتب الإسلامی، 1403 ق.

 

بهوتی، منصور بن یونس، دقائق أولی النهی لشرح المنتهی المعروف بشرح منتهی الإرادات، عالم الکتب، 1414 ق.

 

بورنو، محمدصدقی بن احمد، الوجیز فی إیضاح قواعد الفقة الکلیة، بیروت – لبنان، مؤسسة الرسالة، 1416 ق.

 

ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، مصر، شرکة مکتبة ومطبعة مصطفی البابی الحلبی، الطبعة الثانیة، 1395 ق.

 

جزائری مروج، محمدجعفر، هدی الطالب فی شرح المکاسب، قم - ایران، مؤسسة دار الکتاب، چاپ اول، 1416 ق.

 

حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1411 ق.

 

حسینی شیرازی، محمد، الفقه موسوعة استدلالیة فی الفقه الاسلامی کتاب القواعد الفقهیة، چاپ اول، بیروت - لبنان، مؤسسه امام رضا علیه السلام، 1413 ق.

 

حسینی مراغی، عبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیة، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1417 ق.

 

خطّابی، حمد بن محمد، معالم السنن، وهو شرح سنن أبی داود، حلب، المطبعة العلمیة، الطبعة الأولی، 1351 ق.

 

خطیب شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج إلی معرفة معانی ألفاظ المنهاج، دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولی، 1415 ق.

 

خطیب عمری، محمد بن عبدالله، مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح، بیروت – لبنان، دار الفکر، الطبعة الأولی، 1422 ق.

 

خمینی، روح‌الله، کتاب البیع، تهران - ایران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1421 ق.

 

خمینی، مصطفی، کتاب البیع، تهران - ایران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1418 ق.

 

خوئی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهة، بقلم محمدعلی التوحیدی، بیروت– لبنان، دارالهادی، ۱۴۱۲ ق.

 

دارقطنی، علی بن عمر، سنن الدارقطنی، حققه وضبط نصه وعلق علیه: شعیب الارنؤوط، حسن عبد المنعم شلبی، عبد اللطیف حرز الله، أحمد برهوم، الطبعة الأولی، بیروت – لبنان، مؤسسة الرسالة، 1424 ق.

 

دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، مسند الدارمی المعروف بـ (سنن الدارمی)، تحقیق: حسین سلیم أسد الدارانی، المملکة العربیة السعودیة، دار المغنی للنشر والتوزیع، الطبعة الأولی، 1412 ق.

 

رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز بشرح الوجیز = الشرح الکبیر، دار الفکر، بی‌تا.

 

رملی، محمد بن احمد، نهایة المحتاج إلی شرح المنهاج، بیروت، دار الفکر، 1404 ق.

 

زحیلی، محمدمصطفی، القواعد الفقهیة و تطبیقاتها فی المذاهب الأربعة، دمشق، دار الفکر، الطبعة الأولی، 1427 ق.

 

زرقا، احمد، شرح القواعد الفقهیة، صححه وعلق علیه: مصطفی أحمد الزرقا، دمشق ـ سوریا، دار القلم، الطبعة الثانیة، 1409 ق.

 

سعدی، عبدالرحمن، بهجة قلوب الأبرار وقرة عیون الأخیار فی شرح جوامع الأخبار، المحقق: عبد الکریم بن رسمی آل الدرینی، مکتبة الرشد للنشر والتوزیع، الطبعة الأولی، 1422 ق.

 

شمس الائمه سرخسی، محمدبن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفة، 1414 ق.

 

شهید اول، محمدبن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1417 ق.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم - ایران، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1413 ق.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی، تمهید القواعد الأصولیة و العربیة، قم - ایران، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1416 ق.

 

شوکانی، محمد، نیل الأوطار، تحقیق: عصام الدین الصبابطی، مصر، دار الحدیث، الطبعة الأولی، 1413 ق.

 

طباطبائی قمی، تقی، مبانی منهاج الصالحین (شرح منهاج الصالحین)، قم - ایران، منشورات قلم الشرق، چاپ اول، 1426 ق.

 

طباطبایی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم، حاشیة المکاسب، قم - ایران، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1421 ق.

 

طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، المحقق: حمدی بن عبد المجید السلفی، القاهرة، مکتبة ابن تیمیة، الطبعة الثانیة، بی‌تا.

 

طبرسی، فضل بن حسن، المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف، چاپ اول، مشهد - ایران، مجمع البحوث الإسلامیة، 1410 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران - ایران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، 1387 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1407 ق.

 

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1419 ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1410 ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم – ایران، مؤسسه آل البیت، 1414 ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم – ایران، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1413 ق.

 

علم‌الهدی، علی بن حسین، الانتصار فی انفرادات الإمامیة، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1415 ق.

 

علم‌الهدی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، قم - ایران، دار القرآن الکریم، چاپ اول، 1405 ق.

 

عمرانی، یحیی بن سالم، البیان فی مذهب الإمام الشافعی، المحقق: قاسم محمد النوری، دار المنهاج ـ جدة، الطبعة الأولی، 1421 ق.

 

فاضل لنکرانی، محمد، القواعد الفقهیة، قم - ایران، چاپخانه مهر، چاپ اول، 1416 ق.

 

قزوینی، علی بن اسماعیل، رسالة قاعدة «ما یضمن بصحیحه یضمن بفاسده»، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1419 ق.

 

قلیوبی، احمد بن احمد (أحمد سلامة القلیوبی وأحمد البرلسی عمیرة)، حاشیتا قلیوبی وعمیرة علی شرح جلال‌الدین المحلی علی منهاج‌الطالبین، بیروت، دارالفکر، 1415 ق.

 

کاشانی، حبیب‌الله بن علی مدد، تسهیل المسالک إلی المدارک، قم ، المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1404 ق.

 

کاشف‌الغطاء، حسن بن جعفر، أنوار الفقاهة - کتاب البیع، نجف اشرف ، مؤسسه کاشف الغطاء، 1422 ق.

 

کلانتر، محمد، کتاب المکاسب، چاپ سوم، قم - ایران، مؤسسه مطبوعاتی دار الکتاب، 1410 ق.

 

کویت، وزاره الاوقاف والشئون الاسلامیه، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، الأجزاء 1 - 23: الطبعة الثانیة، دارالسلاسل – الکویت، الأجزاء 24 - 38: الطبعة الأولی، مطابع دار الصفوة – مصر، الأجزاء 39 - 45: الطبعة الثانیة، طبع الوزارة، من 1404 – 1427 ق.

 

مامقانی، محمد حسن بن عبد اللّه، غایة الآمال فی شرح کتاب المکاسب، قم، مجمع الذخائر الإسلامیة، 1316 ق.

 

محقق حلی، جعفر بن حسن، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، چاپ اول، قم - ایران، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1404 ق.

 

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه، تهران - ایران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ دوازدهم، 1406 ق.

 

محقق سبزواری، محمدباقر بن محمدمؤمن، کفایة الأحکام، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1423 ق.

 

محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم ، مؤسسه آل البیت، چاپ دوم، 1414 ق.

 

مزنی، اسماعیل بن یحیی، مختصر المزنی (مطبوع ملحقا بالأم للشافعی)، دار المعرفة – بیروت، 1410 ق.

 

مصطفوی، محمدکاظم، مائة قاعدة فقهیة، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ چهارم، 1421 ق.

 

مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم - ایران، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ق.

 

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1403 ق.

 

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، قم - ایران، مدرسه امام امیر المؤمنین علیه السلام، 1411 ق.

 

مکارم شیرازی، ناصر، بحوث فقهیة هامة، قم - ایران، انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام، 1422 ق.

 

نائینی، محمد حسین، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، تهران - ایران، المکتبة المحمدیة، 1373 ق.

 

نراقی، احمد بن محمد مهدی، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم - ایران، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1417 ق.

 

نسائی، احمد بن علی، السنن الصغری للنسائی (المجتبی من السنن)، تحقیق: عبد الفتاح أبو غدة، حلب، مکتب المطبوعات الإسلامیة، 1406 ق.

 

نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت ، مؤسسه آل‌البیت، 1408 ق.

 

نوری، فضل الله بن عباس، رسالة فی قاعدة ضمان الید، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1414 ق.

 

نووی، یحیی بن شرف، المجموع، دارالفکر، بی‌تا.